Τα βυζαντινά αυτοκρατορικά στέμματα (Μέρος Γ')

Τον ενδέκατο αιώνα η στεφάνη του στέμματος είναι ψηλή και αποκρύπτει την κορυφή του κρανίου. Κοσμείται με σειρές από μαργαριτάρια και έναν κεντρικό μετωπαίο λίθο που εξαίρεται σε τετράγωνο ή ημικυκλικό διάχωρο. Το στέμμα επιστρέφεται από σταυρό ή τρίφυλλο. Τα πρεπενδούλια συνεχίζουν να είναι μακριά και να απολήγουν σε τρίφυλλο. Το στέμμα συνδυάζεται επίσης με έναν πορφυρό σκούφο που μόλις διακρίνεται πίσω από το στέμμα. Αυτός ο συνδυασμός αποβαίνει σχεδόν κανόνας αυτόν τον αιώνα. Ένα τυπικό παράδειγμα στέμματος των μέσων του αιώνα φέρει ο Κωνσταντίνος θ’ ο  Μονομάχος στον αυτοκρατορικό του πίνακα με τη Ζωή στο ν. υπερώο της Αγίας Σοφίας.

Από τη βασιλεία του Κωνσταντίνου θ’ σώζεται ένα σύνολο χρυσών πλακιδίων με παραστάσεις από περίκλειστο σμάλτο γνωστό ως το «στέμμα του Κωνσταντίνου του Μονομάχου». Βρέθηκε θαμμένο στη Nyitraivánka  (σήμερα στη Σλοβακία) το 1860-61 και πουλήθηκε στο Εθνικό Ουγγρικό Μουσείο σε τέσσερις φάσεις.  Αποτελείται από ένα σύνολο επτά επιμηκών πλακιδίων, στρογγυλευμένων στην κορυφή και από δύο δισκάρια με προτομές αποστόλων. Τα δισκάρια των αποστόλων Πέτρου και Ανδρέα είναι διαφορετικής τεχνοτροπίας και τεχνικής και μάλλον προέρχονται από άλλο αντικείμενο.

Τα επτά επιμήκη πλακίδια διατάσσονται συμμετρικά με προοδευτική μείωση του ύψους τους. Στο μεγαλύτερο εικονίζεται ένας αυτοκράτορας ενδεδυμένος με τη θριαμβευτική αυτοκρατορική στολή αποτελούμενη από διβητήσιο διακοσμημένο με καρδιόσχημα φύλλα, λώρο και ένα κόσμημα στο λαιμό που μπορεί να ταυτιστεί με το μανιάκιον. Ο αυτοκράτορας σύμφωνα με την επιγραφή είναι ο «ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟ ΡΟΜΕΟΝ Ο ΜΟΝΟΜΑΧΟ». Στο δεξί του χέρι κρατεί σκήπτρο ενώ στο αριστερό ακακία. Φορεί απλό στέμμα με τρία σφαιρίδια στην κορυφή και πρεπενδούλια που ακολουθούν την καμπύλωση της κώμης. Φέρει δε φωτοστέφανο πράσινου χρώματος. Στρέφει το βλέμμα του προς τα αριστερά του. Η επιφάνεια κάτω από την επιγραφή διακοσμείται με ελισσόμενη κληματίδα και πτηνά.

Τον αυτοκράτορα πλαισιώνουν οι δύο αδελφές αυτοκράτειρες. Δεξιά του αυτοκράτορα εικονίζεται η Ζωή (ΖΩΗ ΟΙ ΕΥΣΑΙΒΑΙΣΤΑΤΗ ΑΥΓΟΥΣΤΑ) με αυτοκρατορική ενδυμασία παρόμοια με αυτή του αυτοκράτορα, φέροντας στα αριστερά της το λεγόμενο «θωράκιον». Είναι εστεμμένη με στέμμα με ψηλή στεφάνη και οδοντωτή επίστεψη με τρίφυλλο και πρεπενδούλια. Κρατεί σκήπτρο και φέρει φωτοστέφανο. Ίδια ενδυμασία, μα με το θωράκιο στα δεξιά της, φέρει και η Θεοδώρα (ΘΕΟΔΩΡΑ Η ΕΥΣΑΙΒΕΣΤΑΤΙ ΑΥΓΟΥΣΤΑ) στα αριστερά του Κωνσταντίνου. Οι ελεύθερες επιφάνειες των πλακιδίων καλύπτονται επίσης με ελισσόμενη κληματίδα και πτηνά.

Ακολουθούν δύο πλακίδια με χορεύτριες που φορούν έναν κοντό χιτώνα και μακρύ φόρεμα διακοσμημένα με καρδιόσχημα μοτίβα. Κρατούν ένα πέπλο και ανασηκώνουν χορευτικά το ένα τους πόδι. Η χορεύτρια με τον πράσινο χιτώνα στρέφει το βλέμμα προς τα πίσω, ενώ εκείνη με το λευκό προς τα εμπρός. Φέρουν πράσινο και μπλε φωτοστέφανο αντιστοίχως. Η ελεύθερη επιφάνεια καλύπτεται με ελισσόμενους βλαστούς και πτηνά.

Τέλος, τα δύο μικρότερα πλακίδια εικονίζουν προσωποποιήσεις δύο αρετών. Το ένα εικονίζει τη μορφή της Ταπείνωσης (Η ΤΑΠΕΙΝΟΣΙΣ) να κλίνει απαλά το κεφάλι και με τα χέρια διπλωμένα στο στήθος. Το άλλο πλακίδιο εικονίζει την αρετή της Αλήθειας (Η ΑΛΙΘΙΑ) με το δεξί της χέρι να δείχνει το στόμα της. Και οι δύο μορφές πλαισιώνουν δύο κυπαρίσσια όπου φωλιάζουν ζεύγη πουλιών. Η Ταπείνωση φέρει πράσινο φωτοστέφανο και η Αλήθεια μπλε.

Για τη χρήση των πλακιδίων έχουν γραφτεί πολλά. Το γεγονός ότι φέρουν λεπτές τρυπημένες  ταινίες που βρίσκονται προσαρτημένες κάθετα στην πίσω όψη τους δεικνύει ότι ήταν ραμμένα σε δέρμα ή ύφασμα με πλαίσιο ενδεχομένως μια σειρά από μαργαριτάρια. Έτσι μπορούν να αποκατασταθούν ως ένα στέμμα, παρόμοιο με αυτό που φέρει η Θεοδώρα σε εικόνα του χειρογράφου των ιστοριών του Ιωάννου Σκυλίτζη του δωδεκάτου αιώνα στο Σινά.

Άλλοι υπεστήριξαν ότι μπορεί να ήταν ζώνη, καθώς βυζαντινές ζώνες με χρυσά και σμαλτένια πλακίδια αναφέρονται σε αραβικές πηγές. Όμως αυτό δε φαίνεται να ευσταθεί λόγω του σχήματος των πλακιδίων και των εικονιζόμενων προσώπων. Ούτε μπορεί να ευσταθεί η άποψη ότι ήταν παραγγελία κάποιου τοπικού ηγεμόνα που είχε σχέσεις με το Βυζάντιο, γιατί τότε θα εικονιζόταν και ο ίδιος.

Τέλος διατυπώθηκε η άποψη ότι λόγω της κατεύθυνσης των βλεμμάτων των μορφών ότι αποτελούσαν τμήμα δέησης όπου η αυτοκρατορική τριάδα έστρεφε το βλέμμα της στο Χριστό. Όμως, καθώς επεσήμαναν μελετητές, δεν μπορούμε να δεχτουμε αυτή τη λογική ερμηνείας των βλεμμάτων, καθώς και σε ένα σύγχρονο με το στέμμα χειρόγραφο με την αυτοκρατορική τριάδα στην προμετωπίδα του, που βρίσκεται στη μονή του Σινά η Ζωή που στέκεται δεξιά του Κωνσταντίνου, στρέφει το βλέμμα της δεξιά, μακριά από τον αυτοκράτορα.

Σημειώνουμε εδώ ότι ένα παράλληλο που δεικνύει τη χρήση των πλακιδίων ως στέμμα είναι πέντε πλακίδια από περίκλειστο σμάλτο ιδίου σχήματος, επίσης με οπές με θέμα την ανάληψη του Μ. Αλεξάνδρου. Χρονολογούνται το δέκατο αιώνα και βρέθηκαν στην Πρεσλάβα της Βουλγαρίας.

Πρόσφατα ο καθηγητής Ν. Οικονομίδης¹ έθεσε υπό αμφισβήτηση τη γνησιότητα του στέμματος υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για απομίμηση του δεκάτου ενάτου αιώνα, όπως π.χ. ένα πλακίδιο με χορεύτρια στο Victoria and Albert Museum στο Λονδίνο. Πολλοί μελετητές όπως ο H.Maguire² και ο E.Kiss³ ανταπάντησαν στον Οικονομίδη αποκρούοντας τις απόψεις του.

Θα σταθούμε τώρα στα κυριότερα σημεία του άρθρου του Οικονομίδη και των απαντήσεων που έχουν δοθεί. Ο Οικονομίδης κατ’αρχήν επισημαίνει τα πολλά λάθη στις επιγραφές των πλακιδίων. Χαρακτηριστικώς στο όνομα του Κωνσταντίνου υπάρχει ένα σύμβολο συντομογραφίας (ΚΩΝ) χωρίς το όνομα να είναι σε συντομογραφία. Το όνομα τονίζεται στο ΤΑ’ και όχι στο ΝΤΙ. Ομοίως και στην επιγραφή της Ζωής το όνομά της τονίζεται στο Ω’ και όχι στο Η΄. Οι Kiss και Maguire απαντούν τονίζοντας ότι παρόμοια λάθη απαντούν σε αντικείμενα που προέρχονται από αυτοκρατορικό – αριστοκρατικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το πλακίδιο της Ειρήνης Κομνηνής από την «Palad’  Oro» του Αγ. Μάρκου της Βενετίας, καθώς και το σύμβολο συντομογραφίας που βρίσκεται στο όνομα του Κωνσταντίνου Ακροπολίτη στο πλαίσιο της εικόνας της Θεοτόκου της Οδηγήτριας που βρίσκεται στη συλλογή Τρετιάκοφ στη Μόσχα (τέλη 13 αρχές 14 αιώνα). Και σχετικά με τον παρατονισμό του ονόματος της Ζωής ο Kiss επισημαίνει ότι ανταποκρίνεται στη σλαβική προφορά του ονόματος (Ζόια).

Στη συνέχεια ο Οικονομίδης παρατηρεί ότι ο τίτλος που φέρει ο Κωνσταντίνος στο πλακίδιό του δεν ανταποκρίνεται στον επίσημο τίτλο του αυτοκράτορα κατ’αυτή την περίοδο που ήταν βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων. Ο Kiss απαντά επισημαίνοντας ότι σε μερικές περιπτώσεις, όπως στα διπλωματικά δώρα, η ακρίβεια δεν είχε τόσο μεγάλη σημασία και το πρωτόκολλο δεν ετηρείτο αυστηρώς. Επίσης και στα νομίσματα του Μιχαήλ Ε’ (1041-1042) απαντά μόνο ο τίτλος «αυτοκράτωρ». Παρομοίως και σε πολλές επιγραφές.  

Όσον αφορά τα στέμματα των αυτοκρατειρών ο Οικονομίδης παρατηρεί ότι ένας σταυρός επιστρέφει το στέμμα της Θεοδώρας, ενώ στα άλλα δεν υπάρχει. Ωστόσο, ο  Kiss παρατηρεί ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Αντιθέτως τα γυναικεία στέμματα έχουν μία σειρά από ακτινωτές απολήξεις στην εικόνα της προμετωπίδας του χειρογράφου του Σινά, για το οποίο μιλήσαμε παραπάνω. Για τα στέμματα ο Οικονομίδης ότι η καμπύλωση των πρεπενδουλίων δεν απαντά αλλού. Όμως, τα πρεπενδούλια στο στέμμα που φορεί ο Κωνσταντίνος στο πορτραίτο του στο Ν. υπερώο της Αγ. Σοφίας έχουν μία ελαφριά καμπύλωση, που απαντά και στα πρεπενδούλια των στεμμάτων των προφητανάκτων Δαυίδ και Σολομώντα στην παράσταση της Ανάστασης στο καθολικό της μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία. Η επόμενη παρατήρηση του Οικονομίδη αφορά τη θέση του θωρακίου της στολής της ζωής στα αριστερά της και όχι στα δεξιά της που είναι το κανονικό. Το ίδιο, όμως, «λάθος» απαντά και σε εικόνα του εικονογραφημένου χειρογράφου των ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίντζη, που αναφέραμε παραπάνω, όπου μία από τις πέντε θυγατέρες του αυτοκράτορα Θεόφιλου φέρει το θωράκιο στα αριστερά της. Άρα, η θέση του θωρακίου στη Ζωή οφείλεται στην επιδίωξη συμμετρίας.

Μία άλλη παρατήρηση του Οικουνομίδη που αφορά την ενδυμασία των αυτοκρατειρών είναι ότι φέρουν διπλό μανίκι του διβιτισίου στο ένα χέρι, ενώ στο άλλο δεν υπάρχει μανίκι. Προφανώς πρόκειται για μία παρανόηση της αυτοκρατορικής στολής από τον καλλιτέχνη. Η ίδια λεπτομέρεια απαντά και στο πλακίδιο της αυτοκράτειρας Ειρήνης στην «Palad’ Ore» του Αγ. Μάρκου, αλλά και σε ένα πλακίδιο από σμάλτο με έναν αρχάγγελο και μία αυτοκράτειρα από το τρίπτυχο του Κ στη Γεωργία.

Το επόμενο επιχείρημα του Οικονομίδη αναφέρεται στα πτηνά που φωλιάζουν στα κυπαρίσσια των πλακιδίων των αλληγορικών μορφών υποστηρίζοντας  ότι δεν έχουν παράλληλο στη μεσοβυζαντινή τέχνη.  Αν και πράγματι στη μεσοβυζαντινή χυμευτική δεν έχουμε παράλληλα, παράλληλα όμως απαντούν σε άλλα υλικά, όπως στα ελεφαντοστέινα τρίπτυχα του Harbaville στο Λούβρο και στο τρίπτυχο στο Museo Vatikano του δεκάτου αιώνα.

Για τα πλακίδια με τις χορεύτριες ο Οικονομίδης επισημαίνει την ομοιότητα των χορευτριών με τις χορεύτριες του πινάκιο του Ινσμπρούκ με θέμα την ανάληψη του Μ. Αλεξάνδρου, που ο Οικονομίδης θεωρεί ότι αποτέλεσαν το πρότυπο για αυτές στο στέμμα του Μονομάχο. Ισχυρίζεται δε ότι η κίνηση των χορευτριών δεν είναι βυζαντινή όσο και στην ισλαμική τέχνη. Μάλιστα οι χορεύτριες στο στέμμα θεωρούνται ισλαμική επίδραση, που είναι έντονη στη βυζαντινή μικροτεχνία από τον δέκατο αιώνα και εξής. Βέβαια, έχουμε και βυζαντινά παράλληλα, όπως σε εικόνα από το χειρόγραφο του Βιβλίου των Βασιλέων της Βατικανικής βιβλιοθήκης, όπου εικονίζονται χορεύτριες να χορεύουν μπροστά στον Δαυΐδ για τη νίκη του επί του Γολιάθ με παρόμοιο τρόπο.

Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι οι ιδιαιτερότητες που ο Οικονομίδης θεωρούσε ότι απαντούν εφ’ άπαξ στο στέμμα έχουν παράλληλα που μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε το στέμμα αυθεντικό.

Σχετικά με την εικονογραφία του στέμματος μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: κατ’ αρχήν προβάλλεται η Αυτοκρατορική Τριάδα, γήινο γήινο παράλληλο της επουρανίου Αγίας Τριάδος, όπως ακριβώς και στη προμετωπίδα του χειρογράφου του Σινά που αναφέραμε ήδη. Η παρουσία των προσωποποιημένων αρετών της Αλήθειας  και Ταπεινώσεως αποσκοπεί στον τονισμό των θεοπνεύστων αρετών με τις οποίες κυβερνά ο βασιλέας⁴. Οι δύο χορεύτριες απεικονίζουν είτε τη Μαριάμ που χορεύει μετά τη διάβαση της Ερυθρής Θαλάσσης, είτε τις κόρες της Ιερουσαλήμ που χορεύουν μπροστά στον Δαυΐδ μετά τη νίκη του επί του Γολιάθ. Μπορούν, επίσης, να απεικονίζουν χορεύτριες του χορού των αυτοκρατορικών θριάμβων, όπως στη βάση του οβελίσκου του Θεοδοσίου Α’. ασχέτως με το τι ακριβώς απεικονίζουν το μήνυμα είναι σαφές: υπαινίσσονται τον αυτοκρατορικό θρίαμβο κατά των εχθρών με τον οποίο επήλθε ειρήνη και ευημερία. Και αυτήν την ειρήνη και ευημερία προβάλλουν οι κλιματίδες με τα πτηνά και τα κυπαρίσσια που ερμηνεύονται ως αλληγορία του παραδείσου. Με αυτή η ευημερία που προβάλλεται ανταποκρίνεται μόνο για το αβρό αυτοκρατορικό περιβάλλον και όχι για την αυτοκρατορία καθ’ ότι το Βυζάντιο διέρχεται, σύμφωνα σύμφωνα με την εύστοχη έκφραση του Ιω. Καραγιαννόπουλου⁵, μια περίοδο υπονόμευσης.

Σημειώνουμε εδώ και στην ενδιαφέρουσα άποψη  του H. Cormack ότι οι χορεύτριες εμπεριέχουν και ένα σεξιστικό – σεξουαλικό συμβολισμό, καθώς προβάλλουν τον ενήδονο βίο του βυζαντινού ηγεμόνα στους άλλους ηγεμόνες.