Τα βυζαντινά αυτοκρατορικά στέμματα (Μέρος E')

Tο μωσαϊκό του Ιωάννη Κομνηνού και της Ειρήνης

Επί Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081 – 1118) εμφανίζεται ένας νέος τύπος στέμματος, που θα επικρατήσει από εδώ και πέρα. Πρόκειται για τον τύπο του καμελαυκίου , τον οποίο περιγράφει η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα : «Το μέν βασιλικόν διάδημα καθάπερ ημισφαίριον εύγυρον την κεφαλήν διαδει πανταχόθεν μαργάροις και λίθοις κοσμούμενον, τοις μεν εγκειμένοις, τοις δε εξαιρουμένοις. Εκατέρωθεν γάρ των κροτάφων ορμαθοί τίνες απαιωρούνται διά μαργάρων και λίθων και τάς παρείας επιξέουσι, και έστι τουτο εξηρημένον τι χρημα τοις βασιλεύουσι στολης»

Για την καταγωγή του καμελαυκίου δεν υπάρχει ομοφωνία. Γενικότερα πιστεύεται μια σασσανιδική – ιρανική προέλευση . Πριν εμφανισθεί επί Αλεξίου Α’ ο όρος καμελαύκιο απαντά στα κείμενα με τις παρακάτω σημασίες: κιβώριο θρόνου , κάλυμμα κεφαλής , τρικλίνιο , αλλά και ως βασιλικό διάδημα. 

Το Τετραευαγγέλιο

Αν και σύμφωνα με τη μαρτυρία της Άννας Κομνηνής το καμελαύκιον εμφανίζεται επό Αλεξίου Α’ η πρώτη του εμφάνιση στη τέχνη γίνεται στον αυτοκρατορικό πίνακα του Ιωάννη Β’ Κομνηνού (1118 – 1143) και της Ειρήνης στο νότιο υπερώο της Αγίας Σοφίας. Ο Ιωάννης φέρει ένα καμελαύκιο που αποτελείται από μια στεφάνη που διακοσμείται σε τέσσερις σειρές μαργαριτάρια και ένα μετωπιαίο λίθο που εξαιρείται σε τετράγωνο διάχωρο και ημικυκλική επίστεψη, στην οποία υψώνεται ένας σταυρός. Το χρυσό ημισφαιρικό κάλυμμα φέρει ακτινωτά διατεταγμένες σειρές μαργαριταριών. Τα δε πρεπενδούλια (ορμαθοί) καταλήγουν σε σταυρωτά διατεταγμένα μαργαριτάρια. Καμελαύκιο, αλλά με διαφορετική διακόσμηση του ημισφαιρίου φέρει ο Ιωάννης Β’ και ο διάδοχός του Αλέξιος στο πορτραίτο τους στο Τετραευαγγε΄λιο που βρίσκεται στη Bobliotheca Apostolica Vaticana.

Ο έφιππος αδριάς του Ιουστινιανού

Τα γυναικεία αυτοκρατορικά στέμματα της μεσοβυζαντινής περιόδου είναι, όπως και στα παλαιοχριστιανικά χρόνια, μεγαλοπρεπέστερα των ανδρικών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα φέρουν η Ζωή (1042 – 1050) και η Ειρήνη (1118 – 1124) στους αυτοκρατορικούς αναθηματικούς πίνακες στο νότιο υπερώο της Αγίας Σοφίας. Αποτελούνται από μία σειρά τοξωτών και τριγωνικών απολήξεων. Τα πρεπενδούλια πολλές φορές δε διακρίνονται αν υπάρχουν και σύνηθες είναι ένα πέπλο να κρέμεται από το πίσω μέρος του στέμματος. Σε όλες τις παραστάσεις το στέμμα τοποθετείται κατευθείαν πάνω στη κόμη.

Τα υστεροβυζαντινά αυτοκρατορικά στέμματα συνεχίζουν το τύπο του καμελαυκίου αλλά είναι ψηλότερα των μεσοβυζαντινών. Φέρουν συνήθως μια οριζόντια ταινία και δύσ κάθετες που διασταυρώνονται. Ο διάκοσμος αποτελείται από πολύτιμους λίθους που περιβάλλονται με μια σειρά από πέρλες και στις ταινίες και στην άλλη επιφάνεια του ημισφαιρίου.-Στην κορυφή του ημισφαιρίου τοποθετείται συνήθως ένας λίθος. Τα πρεπενδούλια αποτελούνται από αλυσίδες πολύτιμων λίθων και μαργαριταριών τοποθετημένων εναλλάξ, και καταλήγουν σε τρίφυλλο.

Όμως παρά την εντυπωσιακή τους εμφάνιση τα υστεροβυζαντινά στέμματα, καθώς η αυτοκρατορία ταλανίζεται, χάνουν την πολυτέλειά τους και ευτελίζονται. Τον Απρίλιο του 1343, ενώ μαινόταν ο β 'εμφύλιος πόλεμος, η Άννα της Σαβοΐας, χήρα του Ανδρονίκου Γ' Παλαιολόγου, έδωσε ως ενέχυρο στους Βενετούς τα πετράδια του στέμματος. Έτσι εξασφάλισε το ποσό των 30.000 δουκάτων με το οποίο ενίσχυσε το γιό της Ιωάννη Παλαιολόγο στον αγώνα του κατά του Ιωάννη Στ’ Καντακουζινό. Ως αποτέλεσμα στη τελετή στέψης στις 25 Μαΐου του 1347 τα αυτοκρατορικά στέμματα αποτελούνταν από επιχρυσωμένο δέρμα και τα πετράδια δεν ήταν παρά χρωματιστά γυαλιά. Την θλιβερή αυτή εικόνα μας περιγράφει ο Νικηφόρος Γρηγοράς: «έώ γαρ λέγειν, οτι και τα βασιλικα της εορτής εκείνης διαδήματα τε και περιβλήματα, ώς έπι το πλειστον, χρυσου μεν ειχον την φαντασίαν και λίθων δήθεν πολυτιμήτων τα δ’ ήν εκείνα μεν απο σκύτους, οπόσα χρυσός έπιχρώζει προς την των σκυτίων ενίοτε χρείαν ταΰτα δ’έξ ύέλων,παντοδαπην έχόντων χροιάν προς το διαυγές. ήσαν δ’ου και σποράδην είπεΐν εΰκοσμίαν εχόντες άληθεύουσαν λίθοι πολυτελείς και μαργάρων στιλπνότης, ούκ άπατωσα τας οφεις». 

Μωσαϊκό με τη στέψη του ρογηρου για τους μιμητές των στεμμάτων

Τα γυναικεία υστεροβυζαντινά στέμματα είναι ψηλά και κυλινδρικά με έξω νεύοντες πλευρές και ακτινωτές απολήξεις. Τα πρεπενδούλια που απολήγουν, σε τρίφυλλο δεν απαντούν πάντοτε. Την κόμη καλύπτει ένα πέπλο ή φιλές που πέφτει στους ώμους και πάνω στο οποίο τοποθετείται το στέμμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που φέρει η Άννα της Σαβοΐας σε εικόνα χειρογράφου που βρίσκεται στην Κρατική Βιβλιοθήκη της Βυρτεμβέργης.

Εκτός από τα στέμματα για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω οι αυτοκράτορες έφεραν με τη στρατιωτική τους ενδυμασία ένα είδος περικεφαλαίας που το κάτω τμήμα της μοιάζει με διάδημα και στην κορυφή της είναι τοποθετημένο ένα λοφίο από φτερά παγωνιού που καλείται τούφα".Τέτοιο είδος "στέμματος" έφερε και ο έφιππος ανδριάντας του Ιουστινιανού στο Αυγουσταίον.Τον τέταρτο και πέμπτο αιώνα οι μορφές στα νομίσματα είναι ελαφρά στραμμένες στα πλάγια ενώ από τον έκτο επικρατεί η μετωπική απεικονίζονται μετωπικές. Από τον έβδομο αιώνα η περικεφαλαία συγχέεται στις πηγές με το στέμμα: "χρυσω στεφάνω λόφον έφύπερθεν έχοντι" και εμφανίζεται σπάνια έως και τον ενδέκατο αιώνα.

Η διάδοση του βυζαντινού στέμματος:από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια στο σήμερα.

Το βυζαντινό διάδημα, στέμμα και καμελαύκιο , όπως και, τα άλλα αυτοκρατορικά διάσημα μιμήθηκαν οι ηγεμόνες των βαρβαρικών φυ λών οι ηγεμόνες της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι νορμαδοί βασιλείς της Σικελίας και οι τσάροι της  Βουλγαρίας ,Σερβίας καθώς και οι τσάροι της "Τρίτης Ρώμης”, της Μόσχας.  

Το καμελαύκιο πέρασε από τον αυτοκρατορικό περιβάλλον στο εκκλησιαστικό και εξελίχθηκε στη μίτρα που μέχρι Και σήμερα αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του επισκόπου.Δεν είναι σίγουρο πότε ακριβώς έγινε αυτό αλλά πιθανότατα συνέβη κατά τον δέκατο τέταρτο - δέκατο πέμπτο αιώνα.   

Πορτραίτο του Λούκαρη

Το βυζαντινό διάδημα, στέμμα, καμελαύκιο ήταν το κατ’ εξοχήν σύμβολο απόλυ¬της και θεϊκής εξουσίας για δέκα. περίπου αιώνες. Και μετά την πτώση του Βυζαντίου επιβίωσε μέσα από τους τσάρους της Ρωσίας και έφτασε έως τις μέρες μας ως επισκοπική μίτρα. Πράγματι το Βυζάντιο δεν πέθανε ποτέ.

Βιβλιογραφία

Cormack R., “But is it Art?”, Shepard J.- Fraklin S. (eds), Byzantine Diplomacy: Papers of the Twenty-Fourth Spring Symposium of Byzantine Studies, Cambridge, March 1990, 1992, London,  219-36

Deér J., Die heilige Krone Ungarns (Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse  91), Wien

Forsyth G. H.- Weitzmann K.,The Monastery of Saint Catherine at Mount Sinai: The Church and Fortress of Justinian, Ann Arbor, 1971

Hawkins J.W.- Underwood P.A., “The Mosaics of Hagia Sophia at Istanbul. The Portrait of the Emperor Alexander. A Report on Work Done by the Byzantine Institute in 1959 and 1960” DOP 15 (1961), 187-218

Hetherington P. “The Jewels from the Crown: Symbol and Substance in Late Byzantine Regalia”, BZ 96 (2003), 517-68

Καραγιαννόπουλος Ε. Ι., Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη 2001

Kelleher P. J., The Holy Crown of Hungary, (Papers and Monographs of the American Academy in Rome 13), Rome, 1951

Kiss E., “The State of Research on the Monomachos Crown and Some Further Thoughts”, στο Pevny O. Z. (ed.), Perceptions of Byzantium and Its Neighbors (843-1261), New York, 2000,60-83

Kiss E., «Σύνολο Πλακιδίων που συνθέτουν το Στέμμα του Μονομάχου», στο Μισδραχή-Καπόν Ρ. (επιμ.), Το Βυζάντιο ως Οικουμένη, Αθήνα, 2002, 78-83

Maguire H., “Enamel Plaques and Medallions: The Crown of Constantine IX Monomaxos”, στο Evans H. C. - Wixom W. D. (eds), The Glory Of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261, New York, 210-2

Oikonomides N., “La Courone dite de Constantin IX Monomaque”, Travaux et Mémoires 12 (1994), 241-62

Parani M., Reconstructing the Reality of Images: Byzantine Material Culture And Religious Iconography (11th - 15th Centuries), Leiden 

Piltz E., Kamelaukion et mitra: insignes byzantins impériaux et écclésiastiques,  Stockholm, 1977

Toth E. – Szélenyi E., The Holy Crown of Hungary, Budapest, 1999

Wikimedia.org

Χαροκόπος Νικόλαος