Τα βυζαντινά αυτοκρατορικά στέμματα (Μέρος Β΄)

Εικονομαχία και Μεσοβυζαντινή περίοδος: Από το στέμμα στο καμελαύκιον

Κατά την περίοδο της Εικονομαχίας οι αυτοκράτορες φέρουν, όπως πληροφορούμαστε από τα νομίσματα, σταυροφόρο στέμμα κατά κανόνα χωρίς πρεπενδούλια. Πρεπενδούλια φέρουν οι εικονόφιλοι αυτοκράτορες, όπως η Ειρήνη η Αθηναία (780-788 και 797-802).

Τον ένατο αιώνα, μετά το τέλος της Εικονομαχίας, οι αυτοκράτορες φέρουν τον ίδιο τύπο σταυροφόρου στέμματος με πρεπενδούλια. Από τη βασιλεία του Λέοντα Στ΄(886-912) σώζεται ένα αναθηματικό, όπως στμπεραίνεται από τις μικρές του διαστάσεις, στέμμα¹. Βρίσκεται στο θησαυροφυλάκιο του Αγ.Μάρκου στη Βενετία, όπου μεταφέρθηκε μαζί με άλλα πολύτιμα αντικείμενα το 1204. Η στεφάνη φέρει υποδοχές για δεκατέσσερα μετάλλια. Στη θέση τους σώζονται οκτώ μετάλλια από περίκλειστο σμάλτο, με κάθε πλαίσιο να περιβάλλεται με μία σειρά από μαργαριτάρια. Ανάμεσα στα πλαίσια είναι τοποθετημένοι δύο αντικόρυφοι πολύτιμοι λίθοι.

Στα σωζόμενα μετάλλια εικονίζεται ο αυτοκράτωρ Λέων και απόστολοι που ταυτίζονται με επιγραφές. Ο αυτοκράτωρ (ΛΕΩΝ ΔΕΣΠΟΤΗΣ) εικονίζεται με λώρο και σταυροφόρο στέμμα με μακριά πρεπενδούλια που φτάνουν ως το λαιμό. Περιστοιχίζεται στα δεξιά του από τους αποστόλους Μάρκο, Βαρθολομαίο, Λουκά και Ιάκωβο και αριστερά από τους Παύλο και Ανδρέα. Φορούν χιτώνα και ιμάτιο και κρατούν ειλητά, ευαγγέλια ή σταυρό (Ανδρέας). Κάτω από κάθε πλαίσιο υπάρχει ένας κρίκος που χρησίμευε για την ανάρτηση αλυσίδων από μαργαριτάρια ή κοσμήματα.

Στα χαμένα μετάλλια θα εικονίζονταν οι υπόλοιποι απόστολοι και ο Χριστός. Τονίζεται έτσι η θεϊκή προέλευση της εξουσίας του αυτοκράτορα και προβάλλεται η ιδιότητά του ως ¨ισαποστόλου¨. Η ιδιότητα αυτή που είχε προβληθεί ήδη επί Μεγάλου Κωνσταντίνου βρίσκει νέα άνθιση αυτή την εποχή χάρις στην έντονη ιεραποστολική δραστηριότητα του Βυζαντίου προς τους γειτονικούς λαούς.

Η απόδοση του στέμματος στο Λέοντα Στ΄θεωρείται βέβαιη. Και αυτό εξάγεται από την τεχνοτροπία των σμάλτων (πράσινο διάφανο βάθος, λεπτή μα περιορισμένη χρωματική κλίμακα) που μας ανάγει στον ένατο αιώνα. Επιπλέον, η μορφή του αυτοκράτορα ομοιάζει με αυτή των νομισμάτων του Λέοντα Στ.

Κατά το δέκατο τρίτο ή πρώιμο δέκατο τέταρτο αιώνα το στέμμα διαμορφώθηκε σε βάση για αυτό που καλείται ¨Grotto της Παρθένου¨². Πρόκειται για ένα κρυστάλλινο τεχνούργημα εξαιρετικής καθαρότητας που χρονολογείται στον τέταρτο – πέμπτο αιώνα μ.Χ. και ίσως επρόκειται για κεφαλή σκήπτρου. Πάνω στο Grotto προσαρτήθηκε ένα επίχρυσο αγαλματίδιο με τη Θεοτόκο δεόμενη, πιθανώς έργο βενετικό του δεκάτου τρίτου αιώνα.

Στο στέμμα προσαρτήθηκαν κάπως άτεχνα τρεις επίχρυσοι ιμάντες για την υποδοχή του Grotto. Πιθανώς τότε προστέθηκαν και τα τρία επίχρυσα αργυρά περιστέρια (από το τρίτο σώζεται μόνο η ουρά) με δακτύλιους στις πλάτες που χρησίμευαν για την ανάρτηση του στέμματος και του Grotto.

Τέλος διατυπώθηκε η άποψη ότι το στέμμα ίσως να είναι το χείλος ποτηρίου. Αν και το μέγεθός του ανταποκρίνεται σε σχέση με άλλα ποτήρια, όπως π.χ. του ποτηρίου του Ρωμανού Α΄που βρίσκεται επίσης στο θησαυροφυλάκιο του Αγ.Μάρκου, η διαμόρφωση της στεφάνης και των κρίκων αποκλείουν αυτή την ερμηνεία.

Το δέκατο αιώνα το αυτοκρατορικό στέμμα συνεχίζει τον ίδιο τύπο αποτελούμενο από μία χαμηλή στεφάνη με ορθογώνια διάχωρα και μακριά πρεπενδούλια που απολήγουν σε τρία μαργαριτάρια που σχηματίζουν τρίφυλλο. Εμφανίζεται και ένας τύπος στέμματος που η χρυσή στεφάνη συνδυάζεται με ένα πορφυρό κάλυμα της κεφαλής. Τέτοιο τύπο στέμματος φαίνεται ότι φορεί ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος (912-913) στο ποτραίτο του στο β. υπερώο της Αγίας Σοφίας³. Μάλιστα το πορφυρό κάλυμμα διακοσμείται με σειρές από μαργαριτάρια. Το δέκατο αιώνα επίσης το τρίφυλλο μετωπαίο κόσμημα απαντά συχνά, κυρίως επί Κωνσταντίνου Ζ΄, και θα συνεχίσει να απαντά έως και τον ενδέκατο αιώνα, καθώς προαναφέραμε, παράλληλα με το σταυρό. Το στέμμα που φορεί ο Κωνσταντίνος Ζ΄στο πλακίδιο που εικονίζει τη στέψη του από το Χριστό αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα του αιώνα: αποτελείται από μία χαμηλή στεφάνη με δύο σειρές από πολύτιμους λίθους και ένα μετωπαίο λίθο που εξαίρεται σε διάχωρο που επιστρέφεται από τρίφυλλο. Η στεφάνη φέρει επίσης δύο απολήξεις από πολύτιμους λίθους στον άξονα των πρεπενδουλίων. Τα δε μακριά πρεπενδούλια καταλήγουν σε τρίφυλλο. Από την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ΄ επανεμφανίζονται τα πρεπενδούλια και στα νομίσματα. Ο Ρωμανός Β΄στο ελεφαντοστέινο πλακίδιο της στέψης του μαζί με τη σύζυγό του Ευδοκία από το Χριστό εικονίζεται με ένα σταυροφόρο στέμμα που φέρει τρεις σειρές από λίθους και ένα κεντρικό μετωπαίο κόσμημα σε διάχωρο. Το στέμμα συμπληρώνει, όπως πάντα, ένα ζευγάρι πρεπενδουλίων. Παρόμοιο στέμμα φέρουν και οι έφιπποι αυτοκράτορες στο ελεφαντοστέινο κιβωτίδιο στον καθεδρικό του Troyes.

----------------------------------------------------

1. The Treasury of Snt.Marko Venice, Olivetti Milan 1984, σ.120-123. Για τα αναθηματικά στέμματα βλ.: Αικ.Χριστοφιλοπούλου   Τα εἰς τούς ναούς τῆς Κωνσταντινουπόλεως αὐτοκρατορικά στέμματα , Ελληνικά 15(1957)

2. The Treasury...ο.π. σ.117 κ.ε.

3. E.J.W. Hawkins, The Mosaics of Hagia Sophia at Istanbul: the Potrait of the Emperor Alexander, D.O.P. 15(1961) σ.187-215

(Βιβλιογραφία: η πλήρης βιβλιογραφία θα παρατεθεί στο τελευταίο μέρος της μελέτης τόσο για το περιεχόμενο όσο και για τις εικόνες)

Χαροκόπος Νικόλαος