Επιγραφές και χαράγματα: μια ανάγνωση της καθημερινότητας των αρχαίων (Α΄Μέρος)

Εισαγωγή

Εικ. 1: Τπογραφικό της αγοράς, Πηγή: Camp, J. (a)

Σημαντικό σε κάθε περίπτωση όταν μελετάται μια συγκεκριμένη θεματική, όπως σε αυτήν την περίπτωση η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα μέσα από τις διάφορες εικονογραφικές παραστάσεις των αγγείων, καλό είναι κανείς να έχει μία συνολική οπτική της κοινωνίας που εξετάζεται, ώστε να μπορέσει να συνδέσει, έστω και υποτυπωδώς, τις διάφορες εκφάνσεις αυτής της κοινωνίας σε σχέση με τη κυρίως θεματική, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οτιδήποτε σε μια κοινωνία δεν υφίσταται αυτοτελώς, αλλά συνυπάρχει και εξαρτάται και από τα υπόλοιπα στοιχεία της.

Μια επίσης ενδιαφέρουσα θεματική αποτελούν τα χαράγματα και οι επιγραφές που βρίσκονται πάνω σε αγγεία. Τα αγγεία αποτελούσαν για το καθημερινό άνθρωπο πραγματικό "εργαλείο", τα χρησιμοποιούσαν για λόγους θρησκευτικούς ως αναθήματα σε ιερά και ναούς, ως κτερίσματα σε τάφους, αλλά και για την καθημερινότητά τους στις οικίες, όπως και για τη μεταφορά και αποθήκευση διάφορων προϊόντων. Θα αναλυθούν σε τρία μέρη διάφορες ομάδες επιγραφών, όπως τα αλφάβητα, οι λίστες, οι ερωτικές επιγραφές κ.α., οι οποίες προέρχοντα από αγγεία που βρέθηκαν στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών.

 Η Αρχαία Αγορά των Αθηνών

Βορειοδυτικά της Ακροπόλεως έχει ανασκαφεί περί των εκατόν είκοσι δύο στρεμμάτων εδάφους. Η ανασκαφική έρευνα απεκάλυψε ευρήματα, τα οποία αντιστοιχούν σε υλικό από την Ύστερη Προϊστορική περίοδο έως και τους νεότερους χρόνους. Σύμφωνα με τα ευρήματα η περιοχή της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών κατοικήθηκε από την Ύστερη εποχή του Χαλκού, εφόσον έχουν έρθει στο φως πέρα από τους πενήντα σε αριθμό τάφους και τύπου θαλαμωτού με πολλαπλές ταφές, οι οποίοι χρονολογούνται κατά το 1600 – 1100 π.Χ και ογδόντα ταφές με ενταφιασμό ή καύση κατά την περίοδο μεταξύ 1100 – 700 π.Χ, πηγάδια τα οποία μαρτυρούν την ύπαρξη οικιών, επομένως και κατοίκησης της συγκεκριμένης περιοχής. 

Ωστόσο, το παρόν εισαγωγικό σημείωμα περί της χρήσεως της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών έχει ως στόχο τη μελέτη της κατά την περίοδο μεταξύ του 6ου αι. π.Χ έως τον 4ο αι. π.Χ., εφόσον θα μελετηθούν επιγραφές και χαράγματα καταλοίπων αγγείων ποικίλων χρήσεων εκείνης της περιόδου.

Η πολιτεία μετατρέπει τον χώρο βορειοδυτικά του Ιερού Βράχου της Ακροπόλεως ανάμεσα από τους λόφους του Αρείου Πάγου και του Αγοραίου Κολωνού από ιδιωτικό σε δημόσιο. Τα πρώτα κτίρια, τα οποία ανεγείρονται και σηματοδοτούν την αρχή της «δημόσιας ζωής» στο χώρο αυτό είναι ο Βωμός των δώδεκα Θεών και η Νοτιοανατολική Κρήνη το 520 π.Χ κατά τη διάρκεια της τυραννίδας των Πεισιστρατιδών. Αργότερα με την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας το 508/7 π.Χ κατασκευάζεται το Παλαιόν Βουλευτήριον, οικοδομείται η Βασίλειος Στοά και τοποθετούνται ορόσημα. 

Εικ. 2.: Αλφάβητο, Πηγή: Athenian Agora Excavations

Το 480/479 η Αγορά καταστρέφεται ολοσχερώς από της εισβολή των Περσών. Βέβαια, κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ επισκευάζονται τα κτήρια που καταστράφηκαν και κατασκευάζονται νέα με σκοπό να εξυπηρετήσουν τις νέες ανάγκες που προέκυψαν από την ακμάζουσα δημοκρατία [εικ. 1]. Αναπτύσσεται ιδιαίτερη διοικητική, πολιτική, δικαστική και θρησκευτική δραστηριότητα. Προκειμένου να εξυπηρετηθούν με επάρκεια οι ανάγκες των δραστηριοτήτων αυτών κτίζονται η Ποικίλη Στοά, η Θόλος, το Νέο Βουλευτήριο, η Στοά του Διός Ελευθερίου, η Νότια Στοά, το Νομισματοκοπείο, τα Δικαστήρια και στη περιφέρεια της μεγάλης πλατείας κτίζονται κρήνες, ναοί και καταστήματα . 

Εξαιτίας του καίριου ρόλου της Αγοράς των Αθηνών μεταξύ των ευρημάτων, έχουν διασωθεί πλήθος επιγραφών και χαραγμάτων. Βρίσκονται είτε σε αγγεία είτε σε όστρακα ή άλλα αντικείμενα καθημερινής χρήσεως σε κτήρια δημοσίου ή ιδιωτικού χαρακτήρα μέσα και γύρω από την αθηναϊκή Αγορά. Ο μεγάλος αριθμός των ευρημάτων, ο οποίος εξηγείται από το γεγονός ότι η Αγορά αποτέλεσε κέντρο συνδιαλλαγής των αθηναίων πολιτών σε πολλαπλά επίπεδα της καθημερινότητάς τους, επιβάλλει την κατηγοριοποίηση και ταξινόμησή τους σε ομάδες επιγραφών και χαραγμάτων συναφούς νοηματικού περιεχομένου ή χρηστικής αξίας. 

 Ομάδες Επιγραφών

Εικ. 3: χάραγμα με αλφάβητο, Πηγή: βλ. Mabel Lang, 1976

Οι επιγραφές εμφανίζονται από τα μέσα του 8ου αι. π.Χ, ημερομηνία κοινώς αποδεκτή για την εισαγωγή του αλφαβήτου στον ελλαδικό χώρο. Ο αριθμός των ενεπίγραφων αγγείων είναι αδύνατον να υπολογισθεί. Πάνω από το δέκα τοις εκατό (10%) των αγγείων έχουν γράμματα. Οι επιγραφές που εντοπίζονται στα αγγεία είναι δυνατό με μία πρώτη ανάγνωση να κατηγοριοποιηθούν ανάλογα με τον «χαρακτήρα» τους σε επιγραφές επίσημες οι οποίες βρίσκονται σε δημόσια αγγεία, όπως παναθηναϊκούς αμφορείς, σε επιγραφές δημοσίας χρήσης (όστρακα) και σε επιγραφές ιδιωτικής φύσεως, όπως χαράγματα και μηνύματα. 

Οι γραπτές επιγραφές τοποθετούνται από τον κεραμέα. Η πρακτική αυτή αποτελεί απόδειξη της τεχνοτροπίας του εκάστοτε κεραμέως, εν αντιθέσει με τα χαράγματα τα οποία ο καθείς έχει την ευχέρεια να δημιουργήσει. Το γεγονός αυτό αποτελεί πηγή πληροφοριών για τον κόσμο των χρηστών της κεραμικής, αλλά και των εμπόρων που διαμεσολαβούν μεταξύ παραγωγών και πελατείας.

Αναλυτικότερα, οι επιμέρους ομάδες των επιγραφών ταξινομούνται ως εξής: α) αλφαβητάρια, β) μηνύματα και λίστες, γ) ονόματα σε όστρακα, δ) επιγραφές εμπόρων, ε) αφιερώματα και ερωτικές επιγραφές, στ) εμπορικές επιγραφές που καθόριζαν την χωρητικότητα, το απόβαρο, την ημερομηνία παραγωγής του ίδιου του αγγείου ή του περιεχομένου του ή ακόμη και την ημερομηνία παραλαβής από τον έμπορο, ε) φορολογικούς συμβολισμούς. Οι κατηγορίες θα αναλυθούν περαιτέρω στα αντίστοιχα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν.

Αλφάβητα 

Εικ. 4: Χάραγμα με αλφάβητο, Πηγή: βλ. Mabel Lang, 1976

Το αλφάβητο εισάγεται στον Ελλαδικό χώρο περί τα μέσα του 8ου αι. π.Χ. Αναφορές γίνονται σε αυτό από τον Αισχύλο μέσω του έργου του «Προμηθεύς Δεσμώτης» στ. 460 «και εφευρέθηκε για τους άνδρες συνδυασμός γραμμάτων ως βοήθημα για την μνήμη» . Αναφορά στο αλφάβητο γίνεται και από τον ιστορικό Ηρόδοτο, ο οποίος αναφέρει πως οι Φοίνικες με τον Κάδμο ήταν εκείνοι που έφεραν τις τέχνες και τα γράμματα στους Έλληνες, οι οποίοι εν ευθέτω χρόνο άλλαξαν τη μορφή αλλά και την προφορά των γραμμάτων αυτών  . Όπως άλλωστε είναι γνωστό από ιστορικές πηγές το αλφάβητο εισήχθη στον ελλαδικό χώρο μέσω των εμπόρων που ταξίδευαν στη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και ήρθαν σε επαφή με λαούς διαφορετικούς όσον αφορά τον πολιτισμό με ό,τι και αν συνεπάγεται αυτό περί τα τέλη του 9ου αι. π.Χ.. Το φοινικικό αλφάβητο περιελάμβανε μονάχα σύμφωνα και οι Έλληνες πρόσθεσαν σε αυτό φωνήεντα προσαρμόζοντάς το στις ανάγκες της σύγχρονης προς αυτούς εποχή [εικ. 2]. 

Αρκετά είναι τα ευρήματα εκείνα, στα οποία έχουν βρεθεί χαράγματα ή επιγραφές με αλφάβητο. Καθώς είναι αδύνατο να αναλυθούν στο σύνολό τους επελέγησαν τρία αντιπροσωπευτικά δείγματα ένα από καθένα αιώνα 6ο, 5ο, και 4ο αιώνα αντίστοιχα.

Το πρώτο δείγμα αποτελείται από δύο διαφορετικά θραύσματα, τα οποία προέρχονται από τον ώμο ενός μεγάλου αμφορέα, που χρονολογείται στον 6ο αι. π.Χ.. το καθένα από αυτά έχουν βρεθεί σε διαφορετικό σημείο της Αγοράς των Αθηνών. Το πρώτο (P 6074)  που είναι μικρότερο σε σχέση με το δεύτερο [εικ. 3] βάσει της στρωματογραφικής ερεύνης τοποθετείται στον 6ο αι. π.Χ. και στο εσωτερικό του κτηρίου του Μητρώου. 

Εικ. 5: Αλφάβητο σε πόδι κύλικας, Πηγή: βλ. Mabel Lang, 1976

Το χάραγμα στο συγκεκριμένο θραύσμα είναι το εξής: 

    α β γ ε 

       α β γ δ ε  ϝ ζ ῃ  

Στη πρώτη γραμμή φαίνεται πως ο γραφέας ξεκινά λάθος, εφόσον μεταξύ του γράμματος «γ» και «ε» παραλείπεται το «δ» πράγμα το οποίο μπορεί να σημαίνει πως εκείνος που γράφει ίσως είναι αναλφάβητος και απλά αντιγράφει τους χαρακτήρες που βλέπει από κάποιο άλλο όστρακο ενδεχομένως. Σε μία προσπάθεια διόρθωσης του λάθους ξεκινά γράφοντας εκ νέου το αλφάβητο και αυτή τη φορά συνεχίζει έως το γράμμα «ῃ».  

Όσον αφορά το δεύτερο θραύσμα ( P 3272) [εικ. 4] βρέθηκε στο εξωτερικό του Μητρώου, αν και δεν ενώνονται προφανώς αποτελούν κομμάτια και συνέχεια μίας άσκησης ενός γραφέα. Σε αυτό το χάραγμα είναι το εξής: ] ϑ κ λ [

                              ρ σ [

Το δεύτερο δείγμα (P 7247) [εικ. 5] είναι θραύσμα από βάση μελανόμορφης κύλικας, η οποία χρονολογείται στον 5ο αι. π.Χ.. Το λιγότερο από το μισό πόδι του αγγείου διατηρείται και η διάταξη των γραμμάτων είναι κυκλική έτσι ώστε η αρχή με το τέλος του αλφαβήτου να συμπίπτουν. Η επιγραφή έχει ως εξής: 

] β γ δ ε ϝ ζ η θ ι [ ] χ φ ω.

Όσον αφορά τη μορφή των γραμμάτων παρατηρείται ότι το «δ» είναι διακεκομμένο, όπως και το «ϝ» . 

Εικ. 6: Επιγραφή σε αγγείο του 4ου αι., Πηγή: βλ. Mabel Lang, 1976

Το τρίτο δείγμα (L 3773) [εικ. 6] θραύσμα από μελανόμορφο λαμπτήρα (black-glazed lamp) του 4ου αι. π.Χ.. Η επιγραφή πιθανότατα αποτελεί άσκηση για κάποιον γραφέα και ίσως αποτελεί κατά κάποιον τρόπο «μαγική» γραφή και δεν αποτελεί μία άσκηση ή γραφή του αλφαβήτου. Αυτή η άποψη βέβαια στηρίζεται στο γεγονός πως τα γράμματα του αλφαβήτου δεν είναι στη σειρά, αντιθέτως βρίσκονται σε διαφορετική θέση από ό,τι θα έπρεπε και κάποια από αυτά επαναλαμβάνονται . 

Η γραφή έχει ως εξής: κοντά στη λαβή: σ κ β γ β σ κ 

                                                              α β <γ> δ

                                                              δ 

                                   στο ακροφύσιο:    κ[

Βιβλιογραφία:

• Camp J. II, (a) Η Αγορά της Αρχαίας Αθήνας, Σύντομος Οδηγός, μτφρ Μαραθάκη Ε., Αθήνα, Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, Packard Humanities Institute

• Camp J, (b) Οι Αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 2009

• Cook R.M., Ελληνική Αγγειογραφία, μτφρ. Τσουκλίδου Δ., Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994

• Mabel Lang, (1976), The Athenian Agora: Results of Excavations Conducted by The American School of Classical Studies of Athens, vol. XXI, Graffiti and Dipinti, The American School of Classical Studies of Athens, Princeton, New York 

• Ascsa Digital Collections

• Athenian Agora Excavations