Ο προσηλυτισμός ως ποινικό αδίκημα {Α Μέρος}

{η παρούσα αποτελεί τμήμα της διπλωματικής εργασίας του γράφοντος στο πλαίσιο του ΠΜΣ Εκκλησιαστικού Δικαίου ΕΚΠΑ 2015-2016 με επιβλέποντα τον κ. Γ. Ι. Ανδρουτσόπουλο, λέκτορα Εκκλησιαστικού Δικαίου}

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

             Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

1.1.Εισαγωγικά – Ιστορική εξέλιξη

Η θρησκευτική ελευθερία¹ συνιστά ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα που διεκδικήθηκαν από τον 16^ο αιώνα μετά τους θρησκευτικούς πολέμους, ιδίως στην Ευρώπη. Η θρησκευτική μεταρρύθμιση επήλθε και ως αντίδραση στο δικαίωμα του ηγεμόνα να ορίζει την θρησκεία των υπηκόων του (cuius region, eius religio). Προέρχεται από τον πυρήνα των ατομικών ελευθεριών και με την οποία εξασφαλίζεται ο σεβασμός της ανθρώπινης αξίας και της προσωπικότητας. Είναι η ρίζα² των ατομικών ελευθεριών.

Η θρησκεία είναι το σημαντικότερο κεφάλαιο πνευματικής και κοινωνικής ζωής στην ιστορία της ανθρωπότητας³. Όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως χώρου, χρόνου, κοινωνίας, συνδέονται με ένα ιερό στοιχείο, την αναζήτηση του ιερού και θείου και την εξεύρεση απαντήσεων για τη ζωή, τον θάνατο, το άπειρο, το αιώνιο, το μετά την επίγειο ζωή. Η θρησκεία αποτελούσε ανέκαθεν βασική διάσταση της ανθρώπινης ταυτότητας, οριοθετεί μια κατηγορία κοινωνικών αντιλήψεων, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα σύστημα συμβόλων που συγκροτεί και αναπαράγει τη κοινωνική ζωή και δίνει νόημα στα μέλη της. Κάθε θρησκεία φιλοδοξεί να νοηματοδοτεί συνολικά τον κόσμο, λειτουργεί ως θεμελιακή υποδομή κοινωνικής ολοκλήρωσης. Κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος να πιστεύει και επίσης ελεύθερος να αμφιβάλλει, να απορρίπτει και να αμφισβητεί. Η θρησκευτική ελευθερία απαιτεί να παραδεχθεί κανείς στην ύπαρξη του άλλου το δικαίωμά του να είναι αυτό που θέλει και να πιστεύει με όποιον τρόπο έμαθε ή νομίζει. Ο σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας σημαίνει σεβασμό της διαφορετικότητας.

Αρκετά πριν από την αναγνώριση της απαραβίαστης ιδιωτικής σφαίρας του ατόμου και εν γένει την επικράτηση του φιλελεύθερου ανθρωποκεντρισμού, η γενική αποδοχή της υπεροχής του θείου έναντι του ανθρώπινου δικαίου και των αντίστοιχων περιορισμών της κατά τα άλλα ηγεμονικής κυριαρχίας είχε δημιουργηθεί το θεμέλιο για την αντίταξη θρησκευτικών υποχρεώσεων στη κρατική επιταγή. Έτσι στην αρχαία ελληνική τραγωδία εμφανίζεται η Αντιγόνη να αγνοεί την επιταγή του Κρέοντα προκειμένου να εκπληρώσει το θείο καθήκον της ταφής του αδελφού της.⁴

Η έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας διακρίνεται σαφώς από την έννοια της ανεξιθρησκίας, που σημαίνει την αδιαφορία, την «ανοχή» της Πολιτείας έναντι των θρησκειών που πρεσβεύουν οι πολίτες. Η θρησκευτική ελευθερία έχει θετική διάσταση, ενώ η ανεξιθρησκία (με «ι» και όχι «ει», αφού προέρχεται από το ανέχομαι + θρήσκος και όχι θρησκεία κατά την επικρατούσα άποψη) ουδέτερη. Όντας η θρησκεία ένα από τα σημαντικότερα συνεκτικά στοιχεία των αρχαίων κοινωνιών, ήταν δύσκολο να αναγνωριστεί στην ουσία της η ελευθερία της θρησκείας, αλλά και η σπουδαιότητά της. Ακόμα και στη κοιτίδα της ελευθερίας και της δημοκρατίας, την Αθήνα, ο Σωκράτης καταδικάσθηκε σε θάνατο με την κατηγορία ότι εισήγαγε «καινά δαιμόνια».

Η πρώτη εμφάνιση, έστω και σε πρωτόλειο επίπεδο, κατοχυρωμένης θρησκευτικής ελευθερίας εμφανίζεται το 313 μ.Χ. με το «διάταγμα του Μεδιολάνου», που εκδίδουν ο Μ. Κωνσταντίνος και ο Λικίνιος αναγνωρίζοντας την ανεξιθρησκεία, έννοια συγγενή με τη θρησκευτική ελευθερία, που όμως διακρίνεται σαφώς και θα αναλυθεί παρακάτω. Παρόλα αυτά η αναγνώριση της ανεξιθρησκίας γίνεται αντιληπτή περισσότερο ως εύστοχη πολιτική κίνηση του Μ. Κωνσταντίνου, ώστε να επιτύχει την προσέγγιση του ραγδαία αυξανόμενου χριστιανικού πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορία, παρά ως ουσιαστική πρόοδος στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Αυτό και συμβαίνει τελικά, αφού ο Μ. Κωνσταντίνος κατορθώνει χάρη σε αυτή παντοδυναμία που έχει αποκτήσει να γίνει ο μοναδικός αυτοκράτορας και να μετακινήσει την πρωτεύουσα στην Ανατολή, όπου το χριστιανικό στοιχείο είναι ακόμα πιο ισχυρό. Όταν όμως αργότερα αναγνωρίζεται ως επίσημη θρησκεία της Αυτοκρατορίας ο Χριστιανισμός, εξαπολύονται διώξεις αρχικά κατά των ειδωλολατρών και μετέπειτα κατά των αιρετικών, οι οποίοι σαφώς και απειλούν την ενότητα της πίστης που επιζητούν τόσο οι αυτοκράτορες όσο και η Εκκλησία.

Κατά τους επόμενους αιώνες η θρησκευτική μισαλλοδοξία στην Ευρώπη κορυφώνεται και η ανοχή των μεσαιωνικών κρατών απέναντι στην θρησκευτική ετερότητα γίνεται μηδενική, επιστρέφοντας πάλι σε αδιανόητα επίπεδα μίσους, απανθρωπιάς και έλλειψης σεβασμού κάθε ατομικής ελευθερίας πόσο δε μάλλον για τη θρησκευτική ελευθερία. Η επικρατούσα λογική εδράζεται στο ότι σε βαθμό που ο σκοπός αυτής της ζωής βρίσκει το νόημα του στην άλλη ζωή, όλες οι εγκόσμιες επιδιώξεις και θεσμοί πρέπει να υποτάσσονται στον ηθικό νόμο της θρησκείας.

Ωστόσο, για να πετύχει κανείς τη σωτηρία είναι απαραίτητο να υποτάσσεται στον ηθικό νόμο της θρησκείας. Μια τέτοια όμως ηθική υποταγή από μόνη της, δεν είναι αρκετή. Επιπλέον είναι απαραίτητη και η πίστη στον Χριστό, που δίνει ισχύ στη θρησκεία, και αυτή η πίστη γίνεται ο πρωταρχικός όρος για την αποτελεσματικότητα της ηθικής συμπεριφοράς, ουσιαστικά, αλλά και τυπικά. Πάνω στη θέση αυτή οικοδομείται η όλη επιχειρηματολογία υπέρ της έλλειψης ανεκτικότητας και των διωγμών εκείνων που δεν υποτάσσονταν στην επίσημη θρησκεία. «Εφόσον το πιο σημαντικό πράγμα στον κόσμο για κάθε άνθρωπο είναι η σωτηρία της ψυχής του, δεν έχει σημασία το πώς αυτή σώζεται. Μπορεί να γίνει εκούσια ή με εξαναγκασμό. Αφού ο άνθρωπος που βρίσκεται έξω από την πίστη είναι καταδικασμένος στο αιώνιο πυρ, είναι καλύτερο να τον εξαναγκάσουμε να πιστέψει, αν αυτό πρόκειται να εξασφαλίσει τη σωτηρία⁵» .

Μετά το πέρας τόσων αιώνων και την πλήρη εξαφάνιση της θρησκευτικής ελευθερίας έστω και με τη μορφή της ανεξιθρησκίας, φτάνουμε στον 16^ο αιώνα για να επανεμφανιστεί. Η ελευθερία της θρησκευτικής πίστης επανέρχεται λοιπόν στην επικαιρότητα ξανά μόλις κατά τον 16^ο αιώνα με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση και τους θρησκευτικούς πολέμους μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Απέναντι στην υποστήριξη της χρήσης κατασταλτικών μεθόδων για την αντιμετώπιση των αιρετικών και την επιβολή της θρησκευτικής ομοιομορφίας, ορθώνεται το αίτημα της ανεξιθρησκίας. Τα επιχειρήματα που διατυπώνονται υπέρ της ανεξιθρησκίας, με βάση τη θρησκευτική αλήθεια, μπορούν να υπαχθούν σε τρεις κατηγορίες: Σ’ αυτά που δέχονται την επίσημη θρησκεία, αλλά αντιτίθενται στον εξαναγκασμό των άλλων να την αποδεχτούν, σ’ αυτά που αδιαφορούν για την επίσημη θρησκεία και αντιτίθενται στον εξαναγκασμό των άλλων να την αποδεχτούν και τέλος σ’ αυτά που απορρίπτουν τόσο την επίσημη θρησκεία όσο και τον εξαναγκασμό των άλλων να την αποδεχτούν.

Η πρώτη κατηγορία είναι αυτή που εκφράζει την κλασική θεωρία της ανεξιθρησκίας. Οι άλλες δύο οδηγούν στον αγνωστικισμό και τον αθεϊσμό αντίστοιχα⁶. Όπως φαίνεται, το αίτημα της ανεξιθρησκίας προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ορισμένου θρησκευτικού δόγματος ως επίσημης θρησκείας μιας κοινωνίας. Είναι γεγονός, για παράδειγμα, πως στις σοσιαλιστικές χώρες, υπήρχε ανεξιθρησκία χωρίς να υπάρχει επίσημη θρησκεία, αλλά επίσημη αθεϊστική ιδεολογία. Έτσι, ανεξιθρησκία χαρακτηρίζεται η «αδιαφορία» που δείχνει το κράτος απέναντι στις θρησκείες που πρεσβεύουν οι πολίτες του⁷, ουσιαστικά όμως ταυτίζεται με την ανοχή του πλουραλισμού θρησκευτικών ή αθεϊστικών πεποιθήσεων που υφίσταται στην κοινωνία, με παράλληλη όμως προώθηση της επίσημης θρησκευτικής (ή αθεϊστικής) ιδεολογίας⁸⁹. Είναι φανερό ότι η θρησκευτική ελευθερία έχει ευρύτερο και θετικότερο περιεχόμενο: αναφερόμενη στην εσωτερική κυρίως διάθεση των ανθρώπων, έγκειται στην ανεμπόδιστη από κρατικές επεμβάσεις διαμόρφωση και εκδήλωση της θρησκευτικής συνείδησης¹⁰.

Η θρησκευτική ελευθερία με την έννοια που αναφέρθηκε παραπάνω αναγνωρίζεται, υπό την επιρροή και του Διαφωτισμού, σε συνταγματικό κείμενο για πρώτη φορά με τη διακήρυξη δικαιωμάτων (Bill of Rights) του 1776 της πολιτείας της Virginia, κατά τον αμερικανικό αγώνα της ανεξαρτησίας. Εξάλλου και το Σύνταγμα των Η.Π.Α. με την πρώτη τροποποίηση (1791) διακηρύσσει πλήρη θρησκευτική ελευθερία και ουδετερότητα: «Το Κογκρέσο δεν θα ψηφίσει νόμο που να ιδρύει θρησκεία κράτους ή που να απαγορεύει την ελεύθερη λατρεία οποιασδήποτε θρησκείας». Η γαλλική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη του 1789 αναγνώρισε μόνο την ανεξιθρησκία, ορίζοντας, στο άρθρο 10, ότι «κανείς δεν πρέπει να ενοχλείται για τις γνώμες του, ακόμη και για τις θρησκευτικές, αρκεί η εκδήλωση τους να μη διαταράσσει τη δημόσια τάξη που καθιερώνει ο νόμος». Στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη η θρησκευτική ελευθερία αναγνωρίζεται για πρώτη φορά με το Σύνταγμα του Βελγίου του 1831 (Α.14).¹¹

Ιστορικά, η θρησκευτική ελευθερία¹²/¹³/¹⁴ ήταν η ελευθερία του ατόμου έναντι επεμβάσεων του κράτους. Στους νεότερους χρόνους ήταν ένα από τα πρώτα ατομικά δικαιώματα που διεκδικήθηκαν στον ευρωπαϊκό χώρο, ενώ οι εννοιολογικές προϋποθέσεις της άρχισαν να δημιουργούνται το 16^ο αιώνα, αφενός με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση ως αντίδραση στο δικαίωμα του ηγεμόνα να ορίζει τη θρησκεία των υπηκόων του και αφετέρου με τη διακήρυξη του δικαιώματος του ατόμου να επιλέγει μόνο του και να ασκεί απόλυτα τη θρησκεία της προτίμησής του. Στη διακήρυξη δικαιωμάτων (Bill of Rights) του 1776 της Πολιτείας της Virginia και στο άρθρο 16, έχουμε το πρώτο συνταγματικό κείμενο που αναγνωρίζεται η θρησκευτική ελευθερία. Στη συνέχεια, το 1791, έχουμε τη Πρώτη Τροποποίηση του ομοσπονδιακού Συντάγματος των ΗΠΑ του 1787 και τη γαλλική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη του 1789 (Α10), αν και η τελευταία αναγνώρισε μόνο τη θρησκεία.

Ενδιαφέρον αποτελεί η κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας με καταστατικούς χάρτες διεθνώς: Αφρικανικός Καταστατικός Χάρτης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (1981) Άρθρο 8: Η ελευθερία συνείδησης, διακήρυξης και ελευθερίας άσκησης της θρησκείας θα πρέπει να τελούν υπό εγγύηση. Κανένα άτομο δεν μπορεί, υποκείμενο στο νόμο και τη δημόσια τάξη, να υποβάλλεται σε κατασταλτικά μέτρα της άσκησης αυτών των δικαιωμάτων. Αραβικός Καταστατικός Χάρτης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (1994) Άρθρο 27: Οι πιστοί οποιασδήποτε θρησκείας έχουν το δικαίωμα να εξασκήσουν τις θρησκευτικές τους τελετουργίες και να εκδηλώνουν τις πεποιθήσεις τους με την άσκηση ή τη διδασκαλία χωρίς να ασελγούν στα δικαιώματα των υπολοίπων. Κανένας περιορισμός δε θα πρέπει να τίθεται στην άσκηση της ελευθερίας των πεποιθήσεων, της σκέψης και της έκφρασης, εκτός των προβλεπόμενων από το νόμο. VIII. Σύμβαση της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών (ΚΑΚ) για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τις Θεμελιώδεις Ελευθερίες (1995) Άρθρο 10: 1. Κάθε άτομο θα έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης, της συνείδησης και της πίστης. Αυτό το δικαίωμα περιλαμβάνει την ελευθερία να επιλέγει τη θρησκεία ή την πίστη και την ελευθερία, είτε ατομικά είτε συλλογικά, να συμμετέχει στη λατρεία, να παρακολουθεί και να εκτελεί θρησκευτικές και τελετουργικές εθιμοτυπίες και να ενεργεί σε συμφωνία μ’ αυτές.

Η κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων συνδέθηκε αναπόσπαστα με τη διασφάλιση των δημοκρατικών αρχών και την τοποθέτηση της αξίας του ανθρώπου στον πυρήνα των νομικοπολιτικών διεκδικήσεων¹⁵, απασχόλησε δε τόσο την εθνική όσο και την ευρωπαϊκή και διεθνή έννομη τάξη¹⁶, αφού αφενός η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει ενταχθεί στις ιδρυτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης Συνθήκες, αφετέρου έχει καταρτισθεί πλήθος διεθνών συμβάσεων και κειμένων μη νομικώς υποχρεωτικών, αλλά ηθικοπολιτικώς δεσμευτικών, όπως τα κείμενα του Οργανισμού για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη, με σκοπό την προάσπιση των αξιών που απορρέουν από την ανθρώπινη υπόσταση.

Η θρησκευτική ελευθερία υπήρξε ένα από τα πρώτα δικαιώματα¹⁷, χάριν των οποίων διεξήχθησαν αγώνες για την κατοχύρωσή του και διαθέτει μια μακρά ιστορία στη χώρα μας, πριν ακόμη από τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους το 1830¹⁸. Συγκεκριμένα, το 1768 ο Ευγένιος Βούλγαρης προέβη σε δημοσίευση του έργου του «Σχεδίασμα περί ανεξιθρησκίας , ήτοι περί ανοχής των ετεροθρήσκων». Βέβαια, η ανεξιθρησκία (tolerantia), που κατοχυρώθηκε το πρώτον με το έδικτο (γενικός αυτοκρατορικός νόμος που απευθυνόταν σε όλους τους διοικουμένους) των Μεδιολάνων, και ως όρος εντοπίζεται στα συνταγματικά κείμενα του επαναστατικού αγώνα, είναι στενότερη έννοια της θρησκευτικής ελευθερίας, την οποία τελικώς κατοχυρώνει το Σύνταγμα του 1927. Είναι σαφές πως η θρησκευτική ελευθερία είναι κατοχυρωμένη εδώ και αιώνες στα περισσότερα μέρη του κόσμου είτε συνταγματικά είτε μέσω καταστατικών χαρτών. Συνιστά αναφαίρετο ατομικό δικαίωμα που πρέπει να προστατεύεται με κάθε τρόπο.

1.2.Συνταγματική ιστορία θρησκευτικής ελευθερίας

Στην νεότερη Ελλάδα, τα δύο πρώτα Συντάγματα της επαναστατικής περιόδου, της Επιδαύρου του 1822 και του Άστρους του 1823, καθιέρωναν την ανεξιθρησκία, γεγονός που αποδείκνυε από τότε τη φιλελεύθερη δομή του Συντάγματος και τη κατοχύρωση βασικών και θεμελιωδών ατομικών δικαιωμάτων. Προτού γίνει αναφορά σε κάθε ένα από τα Συντάγματα, είναι άξια αναφοράς η διάκριση μεταξύ ανεξιθρησκίας και θρησκευτικής ελευθερίας, όπως εύστοχα αναφέρεται ο κορυφαίος εκπρόσωπος του ελληνικού διαφωτισμού Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος σχολιάζοντας τη σχετική διάταξη του Συντάγματος της Επιδαύρου υπογράμμιζε: «Ανεξιθρησκία είναι πράγμα και όνομα τερατώδες μεταξύ συμπολιτών ισονόμων και ελευθέρων… Καθείς έχει γνώμας, υπολήψεις, δόξας ιδίας και ίδιον τρόπον συλλογίζεσθαι… Καθώς ήθελε νομισθήν γελοίον αν έλεγεν ο συνταγματικός χάρτης: Η επικρατούσα συνήθεια της ελληνικής πολιτείας είναι να κατοικώσιν οι πολίται εις οίκους μονoστέγους, ανέχεται όμως και τους κτίζοντας δίστεγα ή τρίστεγα, παρόμοια άτοπον είναι να λέγη ότι ανέχεται τον διαφέροντα εις τας θρησκευτικάς δόξας συμπολίτην του…».

Συγκεκριμένα, στο Τμήμα Α του Συντάγματος της Επιδαύρου του 1822 και στο Κεφάλαιο Α του Συντάγματος του Άστρους του 1823 αναφέρεται «Η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελληνικήν επικράτειαν είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χρισττού Εκκλησίας. Ανέχεται όμως η διοίκηση της Ελλάδος πάσαν άλλην θρησκείαν και αι τελεταί και ιεροπραγίαι εκάστης αυτων εκτελούνται ακωλύτως.»¹⁹

Το Σύνταγμα της Τροιζήνας του 1827 προστάτευε²⁰ επιπλέον και τη θρησκευτική ελευθερία στο Α.1 του Α’ Κεφαλαίου και συγκεκριμένα «καθείς εις την Ελλάδα επαγγέλλεται την θρησκείαν του ελευθέρως και δια την λατρεία αυτής έχει ίσην υπεράσπισιν. Η δε της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι θρησκεία της Επικρατείας». Το ηγεμονικό Σύνταγμα του 1832 στο Κεφάλαιο Β και Α.6 αναφέρει²¹ «Η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελληνικήν Επικράτειαν είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου και Αγίας του Χριστού Εκκλησίας. Καθείς όμως πρεσβεύει τα της θρησκείας του ακωλύτως. Και πάσα θρησκεία, της οποίας αι τελεταί γίνονται πασιφανώς και δημοσίως, έχει ίσην υπεράσπισην υπό των νόμων».

Στο Σύνταγμα του 1844 στο Κεφάλαιο «Περί Θρησκείας» και συγκεκριμένα στο Α.1 αναφέρεται²² «Η επικρατούσα θρησκεία εις την Ελλάδα είναι η της ανατολικής ορθόδοξης του Χριστού Εκκλησίας, πάσα δε άλλη γνωστή θρησκεία είναι ανεκτή, και τα λατρείας αυτής τελούνται ακωλύτως υπό τη προστασία των νόμων, απαγορευόμενου του προσηλυτισμού και πάσης άλλης επέμβασης κατά της επικρατούσας θρησκείας». Εντυπωσιακή μοιάζει η αναφορά για πρώτη φορά στον όρο «προσηλυτισμός», αλλά περιορίζεται μόνο κατά της επικρατούσας θρησκείας σε αντίθεση με σήμερα, που έχει ευρύτερη εφαρμογή η απαγόρευση αυτή. Το ίδιο επαναλαμβάνεται και στο Σύνταγμα του 1864²³ και σε αυτό του 1911²⁴.

Στο Σύνταγμα του 1925 στο Α.9 του Κεφαλαίου Β σημειώνεται²⁵ «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστος. Τα της λατρείας πάσης θρησκείας τελούνται ελευθέρως υπό τη προστασία των νόμων, εφόσον δεν αντίκειται εις τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. Ο προσηλυτισμός απαγορεύεται». Αυτά τα εδάφια «θυμίζουν» αρκετά πλέον το ισχύον Σύνταγμα. Ο προσηλυτισμός ξεκάθαρα απαγορεύεται. Στο Σύνταγμα του 1927 στο Α.1 του Κεφαλαίου Α επαναλαμβάνεται²⁶ μεταξύ άλλων το ίδιο με το Σύνταγμα του 1925, ενώ στο πρώτο εδάφιο υπογραμμίζεται «Επικρατούσα θρησκεία εν Ελλάδι είναι η της Ανατολικής Ορθόδοξης του Χριστού Εκκλησίας».

Στο Σύνταγμα του 1952²⁷ στο Α.1 αναφέρεται «Η επικρατούσα θρησκεία εν Ελλάδι είναι η της Ανατολικής Ορθόδοξης του Χριστού Εκκλησίας. Πάσα δε άλλη γνωστή θρησκεία είναι ελευθέρα και τα της λατρείας αυτής τελούνται ακωλύτως υπό τη προστασία των νόμων, απαγορευομένου του προσηλυτισμού και πάσης άλλης επέμβασης κατά της επικρατούσας θρησκείας». Στο Σύνταγμα του 1968²⁸ στο Α.1 των γενικών διατάξεων αναφέρεται «Επικρατούσα θρησκεία εν Ελλάδι είναι η της Ανατολικής Ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας. Ο προσηλυτισμός και πάσα άλλη επέμβασις κατά της επικρατούσας θρησκείας απαγορεύεται». Το ίδιο επαναλαμβάνεται στο Σύνταγμα του 1973²⁹.

Στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα του 1975³⁰ η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο Α.13, το οποίο αφενός δε συμπεριλαμβάνεται στο A.48 π.1 Συντ., που προβλέπει το «δίκαιο της ανάγκης», την αναστολή δηλαδή κάποιων συνταγματικών διατάξεων σε περίπτωση καταστάσεως πολιορκίας, αφετέρου η π.1 του εν λόγω άρθρου συγκαταλέγεται στις μη υποκείμενες σε αναθεώρηση διατάξεις, που απαριθμούνται στο Α.110 π.1 Συντ.

Το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας αναλύεται στο δικαίωμα της θρησκευτικής συνειδήσεως και στο δικαίωμα της ακώλυτης τέλεσης λατρευτικών πράξεων, ενώ υπόκειται σε εκ του Συντάγματος οριζόμενους περιορισμούς, που είναι η έννοια της γνωστής θρησκείας³¹, η μη αντίθεση στα χρηστά ήθη και στη δημόσια τάξη, η συμφωνία με τη νομοθεσία της πολιτειακής δικαιοταξίας³² και η απαγόρευση του καταχρηστικού προσηλυτισμού (το Σύνταγμα αναφέρει γενικώς και αορίστως ότι απαγορεύεται ο προσηλυτισμός, αλλά νομολογία και θεωρία συμφωνούν στην απαγόρευση μόνο του αθέμιτου προσηλυτισμού). Πρόκειται για ένα ατομικό δικαίωμα, που γεννά αξίωση απέναντι στην πολιτεία, ενώ σε συνδυασμό με τα Α.11 και Α.12 του ισχύοντος Συντάγματος συνάγεται το συμπέρασμα ότι δεν επιφυλάσσεται μόνο για τους Έλληνες, αλλά και για τους διαμένοντες σε ελληνικό έδαφος Έλληνες πολίτες³³. Συνταγματικά η θρησκευτική ελευθερία συνδέεται με τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (Α.2 του Συντ.), καθώς και με την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (Α.5 του Συντ.).

Γνωστή είναι η θρησκεία που διαθέτει φανερή λατρεία και φανερά δόγματα (πριν από το 1975 το Σ.τ.Ε. δεχόταν ότι δε θα έπρεπε να αντίκεινται οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές στη δημόσια τάξη). Μάλιστα, διαφέρει από την έννοια της αναγνωρισμένης θρησκείας, διότι, για να θεωρηθεί μια θρησκεία γνωστή, δεν απαιτείται η έκδοση πολιτειακής άδειας. Από την άλλη, αντίθετες στη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη και άρα μη προστατευόμενες συνταγματικά είναι πχ θρησκείες που εντάσσουν στη λατρεία τους ανθρωποθυσίες, λήψη ναρκωτικών ουσιών κλπ ή που αποξενώνουν πλήρως τους πιστούς από τις οικογένειές τους, σφετερίζονται την περιουσία τους και τους υποβάλλουν σε σωματικές κακώσεις.

Στο Σύνταγμά μας, το περιεχόμενο της θρησκευτικής ελευθερίας εμπεριέχει τόσο την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης όσο και την ελευθερία της λατρείας. Είναι αυτονόητο ότι η θρησκευτική ελευθερία, όπως κάθε ελευθερία δεν είναι ανεξέλεγκτη, ούτε ανεύθυνη, ούτε ασύδοτη. Προϋποθέτει για την ύπαρξή της την ανοχή. Όπως προϋποθέτει σε κάθε περίπτωση κατά την άσκησή της και το σεβασμό της ελευθερίας των άλλων. Το μόνιμο μέσο της άσκησης³⁴ είναι η εμπεριεχόμενη στο δικαίωμα εξουσία με συγκεκριμένη ή αφηρημένη ερμηνεία³⁵ του Συντάγματος. Ακόμη, υπό ορισμένες συνθήκες και τη στάθμιση ορισμένων στοιχείων που η τυχόν παράλειψή τους να συνιστά την αθέμιτη κατάχρηση του ασκούμενου δικαιώματος. Το Σύνταγμα ορίζει ότι η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη (Α.13 π.2 Συντ.).

1.3.Θρησκευτική ελευθερία στο ισχύον Σύνταγμα

Σήμερα, η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται σε όλα τα Συντάγματα της Ευρώπης³⁶. Αυτό καταδεικνύει τη σπουδαιότητά της σε όλη την Ευρώπη ανεξαρτήτως επίσημης Εκκλησίας και ιστορικών αναλύσεων. Είναι ένα δικαίωμα αναφαίρετο και κατοχυρωμένο συνταγματικά, ατομικό και πλήρες. Η θρησκευτική ελευθερία, λοιπόν, κατοχυρώνεται συνταγματικά στο Α.13 του Συντάγματος και συγκεκριμένα:

«Άρθρο 13

1. Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός.

2. Kάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά με τη λατρεία της τελούνται ανεμπόδιστα υπό την προστασία των νόμων. H άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. O προσηλυτισμός απαγορεύεται.

3. Oι λειτουργοί όλων των γνωστών θρησκειών υπόκεινται στην ίδια εποπτεία της Πολιτείας και στις ίδιες υποχρεώσεις απέναντί της, όπως και οι λειτουργοί της επικρατούσας θρησκείας.

4. Kανένας δεν μπορεί, εξαιτίας των θρησκευτικών του πεποιθήσεων, να απαλλαγεί από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το Kράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους.

5. Kανένας όρκος δεν επιβάλλεται χωρίς νόμο, που ορίζει και τον τύπο του.»

Υποκείμενο του δικαιώματος ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και της θρησκευτικής ελευθερίας γενικότερα, είναι κάθε άνθρωπος και όχι μόνο οι έλληνες πολίτες. Η θρησκευτική ελευθερία αναλύεται σε ένα εσωτερικό δικαίωμα που συνίσταται στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και σε ένα εξωτερικό δικαίωμα τέλεσης λατρευτικών πράξεων κατά το τυπικό κάθε θρησκείας. Eπίσης, διαχωρίζεται από την ανεξιθρησκία.

Έτσι ανεξιθρησκία χαρακτηρίζεται η «αδιαφορία» που δείχνει το κράτος απέναντι στις θρησκείες που πρεσβεύουν οι πολίτες του, ουσιαστικά όμως ταυτίζεται με την ανοχή του πλουραλισμού θρησκευτικών ή αθεϊστικών πεποιθήσεων που υφίσταται στην κοινωνία, με παράλληλη όμως προώθηση της επίσημης θρησκευτικής (ή αθεϊστικής) ιδεολογίας³⁷. Η θρησκευτική ελευθερία έχει θετικό περιεχόμενο, όχι απλώς ουδέτερο.

1.3.1.Ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης

Θρησκευτική συνείδηση είναι η ενδιάθετη πίστη και η εξωτερίκευση της προς οποιοδήποτε δόγμα για την υπόσταση του θείου³⁸. Διαθέτει την εσωτερική και εξωτερική της πλευρά. Η εσωτερική, δηλαδή, η αθέατη, ενδιάθετη πλευρά της, αφορά την πίστη του ανθρώπου σε οποιοδήποτε ή και σε κανένα θρησκευτικό δόγμα. Η εξωτερική πλευρά της θρησκευτικής συνείδησης αναφέρεται στην προς τα έξω εκδήλωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων του ατόμου.³⁹ Η προστασία της θρησκευτικής συνείδησης σημαίνει κατά κύριο λόγο προστασία της γενικότερης θρησκευτικής δράσης, του θρησκευτικού λόγου κ.λπ.

Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης περιλαμβάνει τα εξής επί μέρους δικαιώματα⁴⁰:

1. Το δικαίωμα να πρεσβεύει ο καθένας οποιαδήποτε θρησκεία ή δόγμα ή αίρεση ορισμένης θρησκείας ή να είναι άθρησκος ή άθεος.

2. Το δικαίωμα να διακηρύσσει ή να αποκρύπτει τις θρησκευτικές ή άθεες πεποιθήσεις του.

3. Το δικαίωμα να διαμορφώνει, να μεταβάλλει ή να εγκαταλείπει τα θρησκευτικά του πιστεύω.

4. Το δικαίωμα να μην υπόκειται σε άνιση ή δυσμενή μεταχείριση λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων

5. Το δικαίωμα να μεταδίδει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις με τη δυνατότητα χρήσης όλων των προσφερόμενων από το σύνταγμα μέσων (πχ ελευθερία γνώμης, προφορικής, έγγραφης, δια του τύπου, το δικαίωμα συναθροίσεων και συνεταιρισμού).

Από τα παραπάνω δικαιώματα, εντονότερα απασχόλησε τη πρόσφατη νομολογία του Σ.τ.Ε το δεύτερο δικαίωμα που αναφέρεται στο δικαίωμα «του μη ερωτάσθαι και σιωπάν»⁴¹ (αρνητική θρησκευτική ελευθερία) του ατόμου σχετικά με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, αλλά και η κατοχυρωμένη νομικά δυνατότητα του να εκδηλώνει ελεύθερα τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις (θετική θρησκευτική ελευθέρια). Πρόκειται για τη σχέση των δύο αυτών διαφορετικών εκφάνσεων της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης. Με αφορμή το ζήτημα της αναγραφής του θρησκεύματος στα δελτία ταυτότητας, η ολομέλεια του Σ.τ.Ε. εξέδωσε τις πολυσυζητημένες αποφάσεις του 2001⁴², οπού το Δικαστήριο προσδιόρισε σαφέστατα παρά ποτέ το περιεχόμενο τόσο της αρνητικής όσο και της θετικής θρησκευτικής ελευθερίας. Πάνω σε αυτό το ειδικότερο δικαίωμα στηρίζεται και η άποψη ότι η αναγραφή του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες είναι αντισυνταγματική, όχι μόνο όταν είναι υποχρεωτική (Α.3 π.2 Ν.1988/1991), αλλά ακόμη και εάν είναι προαιρετική (όπως προέβλεπε Α.3 π.2 του Ν.1599/1986), διότι και στη περίπτωση αυτή από την απουσία δηλώσεως τεκμαίρεται η ύπαρξη ή η έλλειψη θρησκευτικών πεποιθήσεων.

Να υπογραμμισθεί ότι η π.1 του Α.13 είναι μη αναθεωρητέα⁴³. Το δικαίωμα που κατοχυρώνεται στο Α.13 του Συντάγματος είναι δικαίωμα ατομικό, πλήρες δικαίωμα του ατόμου, το οποίο παράγει αγώγιμη και εξαναγκαστή έννομη αξίωση. Για την ύπαρξη και εφαρμογή των ως άνω δικαιωμάτων απαιτείται η θεμελίωση της ελευθερίας ασκήσεως της θρησκείας. Η θρησκεία σύμφωνα με το Α.13 π.2 Συντ. ασκείται ελεύθερα, καθόσον αφορά τη λατρεία της. Επιτρέπεται δηλαδή τόσο η ατομική όσο και η συλλογική άσκηση του δικαιώματος. Η θεσμική εγγύηση της θρησκείας αναγνωρίζεται και από την π.2 του Α.16 Συντ., όπου τονίζεται η καλλιέργεια της θρησκευτικής συνείδησης ως μιας από τις βασικότερες αποστολές του κράτους. Άρα, από τον συνδυασμό των δύο άρθρων, προκύπτει ξεκάθαρα ότι το Σύνταγμά μας εγγυάται τη θρησκεία⁴⁴ ως θεσμό. Να σημειωθεί, πως τo δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας παράγει αγώγιμη και εξαναγκαστή έννομη αξίωση⁴⁵.

Στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται στο Α.13, το οποίο αφενός δε συμπεριλαμβάνεται στο Α.48 π.1 Συντ., που προβλέπει το «δίκαιο της ανάγκης», την αναστολή δηλαδή κάποιων συνταγματικών διατάξεων σε περίπτωση καταστάσεως πολιορκίας, αφετέρου η π.1 του εν λόγω άρθρου συγκαταλέγεται στις μη υποκείμενες σε αναθεώρηση διατάξεις, που απαριθμούνται στο Α.110 π.1 του Συντάγματος. Πρόκειται για ένα ατομικό δικαίωμα, που γεννά αξίωση απέναντι στην πολιτεία, ενώ σε συνδυασμό με τα Α.11 και Α.12 του ισχύοντος Συντάγματος συνάγεται το συμπέρασμα ότι δεν επιφυλάσσεται μόνο για τους Έλληνες, αλλά και για τους διαμένοντες σε ελληνικό έδαφος Έλληνες πολίτες⁴⁶.

Ας υπογραμμισθεί εδώ ότι η διάκριση ανάμεσα στην «επικρατούσα» και τις γνωστές θρησκείες έχει σημασία μόνο για την ελευθερία άσκησης της θρησκείας, όχι όμως για την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. Η ελευθερία αυτή είναι κατ’ αρχήν απεριόριστη, αν και δεν απαλλάσσει από την εκπλήρωση των υποχρεώσεων προς το κράτος ή την υποχρέωση συμμόρφωσης προς τους νόμους. Αφορά οποιαδήποτε θρησκεία και τις αποκλίνουσες από αυτήν διδασκαλίες, καλύπτει δε και την απόρριψη της θρησκείας καθ’ εαυτή και την άρνηση ύπαρξης Θεού. Η ελευθερία αυτή περιλαμβάνει επίσης το δικαίωμα του ατόμου να δηλώνει ή να αποσιωπά τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις ή την ανυπαρξία τους.

1.3.2.Ελευθερία λατρείας

Η ελευθερία άσκησης θρησκείας, της οποίας η λατρεία είναι η σπουδαιότερη εκδήλωση, συνιστά την άλλη ελευθερία που εμπεριέχεται στη θρησκευτική. Τα όρια ανάμεσα στην ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας και την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης δεν είναι ευδιάκριτα μα ούτε και απόλυτα, αφού η άσκηση της θρησκείας αποτελεί συγχρόνως και εκδήλωση θρησκευτικών πεποιθήσεων, και αφού η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι άνευ ουσίας χωρίς την ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας. Η θρησκεία ασκείται είτε ατομικά είτε συλλογικά και το Σύνταγμα προστατεύει και τα δύο δικαιώματα. Πάντως η συνταγματική κατοχύρωση της θρησκευτικής ελευθερίας δε φαίνεται να κατοχυρώνει τη θρησκευτική ουδετερότητα του κράτους. Η επίκληση της Αγίας Τριάδας στην αρχή του Συντάγματος, η μέχρι ενός σημείου κρατική ρύθμιση του καθεστώτος της «επικρατούσας θρησκείας», ο θρησκευτικός όρκος του Προέδρου της Δημοκρατίας επιβεβαιώνουν την ως άνω θέση⁴⁷.

Η θρησκευτική ελευθερία και ακριβέστερα η άσκηση της θρησκευτικής λατρείας υπόκειται σε ορισμένους περιορισμούς, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε όλα τα υπόλοιπα ατομικά δικαιώματα. Πρόκειται για περιορισμούς που θέτει το ίδιο το Σύνταγμα και είναι:

α) η δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη

β) τα καθήκοντα έναντι του κράτους και η συμμόρφωση στους νόμους

γ) η απαγόρευση ασκήσεως προσηλυτισμού

Το Σύνταγμα ορίζει ότι «η άσκηση της λατρείας δεν επιτρέπεται να προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη» ( Α.13 π.2 εδ. β Συντ.). Στην ευρεία έννοια της δημόσιας τάξης περιλαμβάνονται και τα χρηστά ήθη, παρόλο που το Σύνταγμα διακρίνει αυτές τις δύο έννοιες. Όταν αναφερόμαστε στη δημόσια τάξη, εννοούμε το σύνολο των θεμελιωδών εκείνων πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και ηθικών αρχών και αντιλήψεων που επικρατούν στην Ελλάδα σε συγκεκριμένη ιστορική στιγμή⁴⁸. Συνεπώς, η έννοια της δημόσιας τάξης προσεγγίζει περισσότερο την έννοια του Α.33 ΑΚ. Μέσα σε αυτή τη γενική έννοια της δημόσιας τάξης περιλαμβάνονται και τα χρηστά ήθη, δηλαδή οι θεμελιώδεις, γενικές και βασικές αντιλήψεις για την ηθική.

Σύμφωνα με το Α.13 π.4 του Συντάγματος, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν μπορούν να αποτελέσουν δικαιολογία για να απαλλαγεί κανείς από τις υποχρεώσεις του προς το κράτος. Εξαιρετικής σημασίας είναι το ζήτημα των στρατιωτικών υποχρεώσεων από εκείνα τα άτομα, που για θρησκευτικούς ή ιδεολογικούς λόγους, αποκρούουν είτε τη στράτευση γενικά είτε την ένοπλη υπηρεσία στο στράτευμα. Το Σύνταγμα καθιερώνει αδιακρίτως για όλους τους Έλληνες την υποχρέωση να συντελούν στην άμυνα της πατρίδας, σύμφωνα με τους ορισμούς των νόμων (Α.4 π.6 Συντ.). Ο Ν. 2510/1997 προβλέπει την άοπλη ή εναλλακτική θητεία για όσους επικαλούνται τις θρησκευτικές ή ιδεολογικές τους πεποιθήσεις προκειμένου να μην εκπληρώσουν τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις για λόγους συνειδήσεως.

Επίσης, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν μπορούν να αποτελέσουν δικαιολογία και για να αρνηθεί κανείς τη συμμόρφωσή του στους νόμους. Πρόκειται για γενικής ισχύος νόμους, όπως ο Κ.Ο.Κ. ή ο Γ.Ο.Κ. Οι γενικοί αυτοί νόμοι θα πρέπει να αφορούν στη προάσπιση σπουδαίου έννομου αγαθού που ενδιαφέρει το κοινωνικό σύνολο και επίσης προστατεύεται από το Σύνταγμα, όπως η δημόσια υγεία, η εθνική άμυνα κ.λπ.

1.3.3.Απαγόρευση προσηλυτισμού

Η πιο αισθητή σχετικοποίηση στην άσκηση του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας επέρχεται με την απαγόρευση του προσηλυτισμού, η οποία επιβάλλεται από τον ίδιο, μάλιστα, τον συνταγματικό νομοθέτη. Το ισχύον Σύνταγμα ορίζει ρητώς και κατηγορηματικώς ότι «ο προσηλυτισμός απαγορεύεται⁴⁹. Ωστόσο, αυτή η απαγόρευση του προσηλυτισμού δεν είναι καινοφανής, δεδομένου ότι για πρώτη φορά θεσπίστηκε στο Σύνταγμα του 1844 το οποίο προέβλεπε στο A.1 ότι η λατρεία κάθε γνωστής θρησκείας τελείται ακωλύτως υπό την προστασία των νόμων «απαγορευομένου του προσηλυτισμού, και πάσης άλλης επεμβάσεως κατά της επικρατούσης θρησκείας».

Η βούληση αυτή του συνταγματικού νομοθέτη δεν διαφοροποιήθηκε με το πέρασμα του χρόνου, πράγμα το οποίο με ενάργεια αποτυπώνεται στα μεταγενέστερα συνταγματικά κείμενα. Έτσι, η απαγόρευση του προσηλυτισμού επαναλαμβάνεται με την ίδια στερεότυπη διατύπωση και στα Συντάγματα του 1864 και 1911, τα οποία αναγνώριζαν, όπως ήδη έχει αναφερθεί πιο άνω, ένα καθεστώς ανεξιθρησκίας, όχι όμως και θρησκευτικής ελευθερίας. Δεν καθίσταται επομένως παράδοξο ή δυσεξήγητο το γεγονός ότι σκοπός του θεμελιώδους νόμου του Κράτους ήταν η προστασία της επικρατούσας θρησκείας, αφού απαγορεύεται όχι μόνο οποιαδήποτε προσηλυτιστική ενέργεια, αλλά και κάθε άλλη επέμβαση κατ' αυτής. Μάλιστα η απαγόρευση του προσηλυτισμού εντάσσεται, ασφαλώς όχι τυχαίως, στις διατάξεις εκείνες που ρυθμίζουν την οργάνωση της Πολιτείας και τη θέση της επικρατούσας θρησκείας, πράγμα το οποίο θέλει αναμφιβόλως να καταδείξει την προνομιακή μέριμνα της Πολιτείας για την προστασία της επικρατούσας θρησκείας.

Συγκριτικά και κάνοντας μια επισκόπηση στα προηγούμενα συνταγματικά κείμενα που αναφέρθηκαν, με το βραχύβιο Σύνταγμα του 1925 ο συνταγματικός νομοθέτης αποδεικνύεται σαφώς προοδευτικότερος, από τη στιγμή που στο Α.9 ορίζεται ότι η ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως είναι απαραβίαστος, εξαίρεται ιδιαιτέρως η ελευθερία της λατρείας «πάσης Θρησκείας» και μάλιστα υπό την προστασία των νόμων και απαγορεύεται γενικώς ο προσηλυτισμός

Από την ίδια φιλελεύθερη διάθεση διακατέχεται και το Σύνταγμα του 1927, σύμφωνα με το Α.1 του οποίου εισάγεται γενική απαγόρευση του προσηλυτισμού, δεν απαγορεύεται δηλαδή αυτός μόνο όταν επιχειρείται κατά της επικρατούσας θρησκείας , αλλά σε κάθε περίπτωση και δεν επαναλαμβάνεται η απαγόρευση «κάθε άλλης επεμβάσεως» κατά της τελευταίας⁵⁰.

Στα δύο «συνταγματικά κείμενα» της δικτατορίας, του 1968 και του 1973⁵¹ , επανέρχεται η διάταξη που απαγορεύει τον προσηλυτισμό, και κάθε άλλη επέμβαση, εναντίον της επικρατούσας θρησκείας, γεγονός το οποίο εκφράζει τη βούληση της στρατιωτικής «κυβερνήσεως» του Γ. Παπαδόπουλου να αποτυπώσει, και συνταγματικώς, το μονομερή ιδεολογικό της προσανατολισμό στα θέματα της θρησκείας. Μετά την πτώση της δικτατορίας με τη συντακτική πράξη «περί αποκαταστάσεως της δημοκρατικής νομιμότητας κλπ» , που υπογράφηκε από τον πρόεδρο της κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας Κωνσταντίνο Καραμανλή, επανατέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952, το οποίο ίσχυσε, με ορισμένες τροποποιήσεις 11.6.1975, οπότε τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1975.

Πάντως, η σημαντική καινοτομία του ισχύοντος Συντάγματος έγκειται στη μετατόπιση της διατάξεως που απαγορεύει το προσηλυτισμό από το χώρο των συνταγματικών όρων και ρυθμίσεων που προστατεύουν την επικρατούσα θρησκεία (Κεφάλαιο περί Σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας) σε εκείνον που ρυθμίζει συνολικώς τα θέματα της θρησκευτικής ελευθερίας (Α.13). Έτσι η απαγόρευση του προσηλυτισμού αποκτά και πάλι τη γενικότητά της, και συνεπώς ισχύει όταν επιχειρείται προσηλυτιστική ενέργεια τόσο υπέρ όσο και κατά της επικρατούσας θρησκείας. Η μεθοδολογική αυτή διαφοροποίηση του ισχύοντος Συντάγματος συνιστά αναμφισβήτητα, πέρα από καινοτομία⁵², καθοριστική εξέλιξη για το προστατευόμενο έννομο αγαθό της θρησκευτικής ελευθερίας, και τούτο, διότι με το ισχύον καθεστώς «η απαγόρευση του προσηλυτισμού λειτουργεί προστατευτικά όχι μόνο ως προς τα δικαιώματα των «πιστών» της επικρατούσας θρησκείας, αλλά και των «πιστών» όλων των γνωστών θρησκειών και ακόμη και των μη εχόντων θρησκευτική πίστη⁵³».

Αυτή τη συνταγματική απαγόρευση του προσηλυτισμού, η οποία, παρά τις εννοιολογικές και μεθοδολογικές, επί μέρους, αποκλίσεις της, επαναλαμβάνεται από όλα τα συνταγματικά κείμενα κύρωσε ο νομοθέτης με το Α.4 του A.N. 1363/1938⁵⁴, όπως αυτός τροποποιήθηκε ένα μόλις χρόνο αργότερα με το Α.2 του A.Ν. 1672/1939. Ωστόσο, μια πρώτη αποτύπωση⁵⁵⁵⁶ της σημερινής μορφής του εγκλήματος βρίσκει κανείς στον προϊσχύσαντα Ποινικό Νόμο του 1836⁵⁷. Από το συνδυασμό των Α.149, Α.195 και Α.198 προκύπτει η πλήρης διατύπωση του συστήματος που ακολούθησε ο τότε ποινικός νομοθέτης με σκοπό τον ποινικό κολασμό του προσηλυτισμού.

Ειδικότερα, σύμφωνα με τον ποινικό αυτό νόμο, ο προσανατολισμός λογίζεται αξιόποινος: α) όταν σκοπόν έχη να ελκύση προσηλύτους εις λεγάμενα θρησκευτικά δόγματα, ων η εν τω βίω εφαρμογή απειλεί την διατάραξιν της πολιτικής τάξεως και είναι ασυμβίβαστος προς αυτήν (Α.149), β) όταν ενεργήται διά καταναγκασμού (ψυχολογικής ή φυσικής βίας ή δι’ απειλών) και σκοπόν έχη την μεταβολήν των πεποιθήσεων του πρεσβεύοντος θρησκείαν τινά γνωστήν και μετάστασιν αυτού εις ετέραν (Α.195) και γ) όταν επιδιώκηται δι' αθεμίτων μέσων, οίον δι' υποσχέσεων, αμοιβών, διά χρηματικών παροχών και των τοιούτων⁵⁸.

Ο ποινικός νομοθέτης του 1835 είχε προβλέψει στο Α.198 του Π.Ν., ότι, πέραν των άλλων, η τέλεση του προσηλυτισμού προϋποθέτει τη συνδρομή στο πρόσωπο του υπαίτιου της ιδιότητας του «αιρεσιώτου». Ο Άρειος Πάγος, στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει τον σχετικό όρο, εξέδωσε δύο αντίθετες, μεταξύ τους, αποφάσεις. Έτσι, με την υπ' αριθμό 231/1904 απόφασή του, όρισε ως «αιρεσιώτες» εκείνους που πρεσβεύουν «θρησκευτικάς δοξασίας, αίτινες αντίκεινται προδήλως εις τα αποτελούντα την βάσιν της της κρατούσης θρησκείας κύρια δόγματα του χριστιανισμού», τους αιρετικούς δηλαδή, σύμφωνα με την έννοια που προδίδει στο συγκεκριμένο όρο η θεολογία της επικρατούσας Ορθόδοξης Εκκλησίας. Τέτοιες «αιρετικές δοξασίες είναι αυτές, λόγου χάρη, που διαδίδουν ότι «η Παναγία Παρθένος δεν έτεκε τον θεάνθρωπον Ιησούν Χριστόν, αλλ'απλώς άνθρωπον, ότι δεν διέμεινε παρθένος και μετά τη γέννησιν του Χριστού, ότι πλην αυτού έτεκε και άλλα τέκνα, ότι τα εν τοις Ευαγγελίοις αναφερόμενα θαύματα δεν έλαβον πράγματι χώραν, κ.λπ.»

Την ορθή όμως, από πλευράς νομικής ακρίβειας, έννοια αποδίδει στον όρο «αιρεσιώτης» η υπ’ αρ. 586/1931 απόφαση του Ανώτατου Ακυρωτικού, η οποία στοιχείται με τη θεωρία⁵⁹ και κρίνει ότι ως «αιρεσιώται δεν χαρακτηρίζονται μόνον οι αιρετικοί αλλά περιλαμβάνονται και οι ανήκοντες εις διαφόρους εκκλησίας ή ακολουθούντες διάφορα θρησκευτικά συστήματα». Κατά τον Άρειο Πάγο μάλιστα η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση συμβαδίζει με τον σκοπό του ποινικού νομοθέτη, ο οποίος ήθελε να εξασφαλίσει αδιακρίτως την προστασία της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως, μέσω του ποινικού κολασμού των προσηλυτιστικών από οπουδήποτε και αυτές προέρχονται.

Σύμφωνα με την άποψη που παγίως κρατούσε τότε μπορεί ο προσηλυτισμός να απαγορευόταν, κατά τη ρητή διάταξη του Συντάγματος, μόνο όταν επιχειρείτο κατά της επικρατούσας θρησκείας, ωστόσο «ο ποινικός νόμος επί ευρυτέρων βάσεων στηριζόμενος τιμωρεί τον προσηλυτισμό εν γένει, ουδεμίαν ποιούμενος διαστολήν ανα μέσον της επικρατούσης θρησκείας και των άλλων θρησκειών». Την άποψη αυτή είχε υιοθετήσει και το Ανώτατο Ακυρωτικό, το οποίο αποφάνθηκε, με την υπ' αρ. 586/1931 απόφασή του, ότι σκοπός του ποινικού νομοθέτη ήταν «να παρεμποδίση, δια ποινικού καταναγκασμού πάντα μεταξύ των ανεγνωρισμένων υπό του Κράτους θρησκειών ή των διαφόρων θρησκευτικών συστημάτων τελούμενον προσηλυτισμό, προς προστασίαν της ελευθερίας της θρησκευτικής συνειδήσεως και πρόληψιν διαταράξεως της εννόμου τάξεως εκ των αμοιβαίων τυχόν προσηλυτιστικών ενεργειών».

Αυτή όμως η γενικότητα της απαγορεύσεως του προσηλυτισμού που είχε εισαγάγει ο ποινικός νομοθέτης δεν βρισκόταν σε αρμονία με τις διατάξεις των Συνταγμάτων του 1844, 1864, και 1911, τα οποία απαγόρευαν όχι μόνο τον προσηλυτισμό, αλλά και κάθε άλλη επέμβαση, πλην μόνο ενάντια στην επικρατούσα θρησκεία. Από τη στιγμή λοιπόν που ο ποινικός νόμος απαγόρευε εξίσου τον προσηλυτισμό ως προς όλες τις γνωστές θρησκείες, μην προστατεύοντας ιδιαιτέρως την επικρατούσα και από «κάθε άλλη» επέμβαση, όπως όριζε η σαφής συνταγματική απαγόρευση, είναι σίγουρο ότι εξέφραζε, έστω και ως παραφωνία ένα «αλλότριο, ευρύτερο, φιλοσοφικό πνεύμα», το οποίο είναι αμφίβολο αν το άντεχε η εποχή του.

Έτσι, η μεταξική δικτατορία, και προκειμένου να εναρμονίσει την ποινική νομοθεσία με τη συνταγματική απαγόρευση του προσηλυτισμού κατά της επικρατούσας θρησκείας, όπως αυτή, ρητώς πλέον, αποτυπωνόταν τότε στο Σύνταγμα του 1911, το οποίο είχε, ήδη από το έτος 1935, επανατεθεί σε ισχύ, προχώρησε το 1938 στην έκδοση του Α.Ν.1363/1938, ο οποίος απέδιδε, με το Α.4, στον προσηλυτισμό την εξής έννοια: «Προσηλυτισμός είναι πάσα διά βίας ή απειλών ή αθεμίτων μέσων ή διά παροχών ή δι ' υποσχέσεων και χρηματικών ή άλλης φύσεως παροχών, διά μέσων και υποσχέσεων απατηλών, δι' επιδαψιλεύσεως ηθικής και υλικής περιθάλψεως, διά καταχρήσεως της απειρίας ή εμπιστοσύνης ή δι' εκμεταλλεύσεως της ανάγκης ή της πνευματικής αδυναμίας ή κουφότητος και εν γένει η καθ’ οιονδήποτε τρόπον άμεσος ή έμμεσος επιτυγχάνουσα ή μη προσπάθεια ή απόπειρα προς διείσδυσιν εις την θρησκευτικήν συνείδησιν ετεροδόξων ανηλίκων ή ενηλίκων επί σκοπώ συνειδητής ή ασυνειδήτου μεταβολής του περιεχομένου της θρησκευτικής αυτών συνειδήσεως, της θρησκευτικής των πίστεως, και προσαρμογής αυτών προς τας ιδέας ή πεποιθήσεις του προσηλυτίζοντος⁶⁰⁶¹».

Με τις ρυθμίσεις αυτές ο νομοθέτης, έχοντας ως στόχευση των πρωτοβουλιών του την περιφρούρηση της θρησκευτικής ελευθερίας του ατόμου, την οποία θα επιτύγχανε με τον ποινικό κολασμό κάθε ενέργειας, ικανής να παραβιάσει την ελευθερία της θρησκευτικής συνειδήσεως, ανήγαγε τον προσηλυτισμό σε αυτοτελή μορφή εγκληματικής συμπεριφοράς. Είναι προφανές ότι για την εφαρμογή της συνταγματικής απαγορεύσεως, όπως αυτή κυρώθηκε από τον κοινό νομοθέτη, κρίσιμο μέγεθος συνιστά η έννοια του προσηλυτισμού εν όψει και της συνταγματικός κατοχυρωμένης θρησκευτικής ελευθερίας, έκφανση της οποίας, σύμφωνα με όσα αναπτύχθηκαν πιο πάνω, αποτελεί βεβαίως και η διάδοση των θρησκευτικών πεποιθήσεων και η θρησκευτική διδασκαλία.

1.3.4.Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται και από νέες και παλαιές διεθνείς συμβάσεις που σύμφωνα με το Α.28 π.1 Συντ. υπερέχουν των ελληνικών νόμων. Σημαντική αξία έχουν η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου⁶² του 1950 (Α.9) και το Πρώτο Πρωτόκολλο⁶³ του 1952 (Α2 εδ.1).

Συγκεκριμένα:

Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας (Α.9 ΕΣΔΑ)

«1. Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερία σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερία αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεως, ως και την ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένως, ή συλλογικώς δημοσία ή κατ' ιδίαν, δια της λατρείας, της παιδείας, και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών. 2. Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέσει αντικείμενο ετέρων περιορισμών πέραν των προβλεπομένων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημοκρατική κοινωνία δια την δημοσία ασφάλεια, την προάσπιση της δημοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή την προάσπιση των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων.»

και:

Δικαίωμα στην εκπαίδευση (Α.2 Πρώτου Πρόσθετου Πρωτόκολλου ΕΣΔΑ)

«Ουδείς δύναται να στερηθεί του δικαιώματος όπως εκπαιδευθεί. Παν Κράτος εν τη ασκήσει των αναλαμβανομένων υπ' αυτού καθηκόντων επί του πεδίου της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται το δικαίωμα των γονέων όπως εξασφαλίζωσι την μόρφωση και εκπαίδευση ταύτη συμφώνως προς τας ιδίας αυτών θρησκευτικάς και φιλοσοφικάς πεποιθήσεις.»

Επίσης βάσει του Διεθνούς Συμφώνου (όπως κυρώθηκε με το Ν. 2462/1997 για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα:

«Άρθρο 18: 1. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στην ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Αυτό το δικαίωμα περιλαμβάνει την ελευθερία να έχει ή να υιοθετεί κανείς τη θρησκεία ή την πεποίθηση της επιλογής του, καθώς και την ελευθερία να εκδηλώνει τη θρησκεία ή την πεποίθησή του, ατομικά ή από κοινού με άλλους μέσω της λατρείας, πράξεων ιεροτελεστίας, πρακτικής και διδασκαλίας.»

Ανάμεσα στο Α.13 Συντ. από τη μία και του Α.9 ΕΣΔΑ, Α.18 Δ.Συμφ. από την άλλη υπάρχει ομοφωνία, αλλά όχι πλήρης⁶⁴. Η διαφορά έγκειται στο ότι η συνταγματική κατοχύρωση είναι λιγότερο ευρεία. Το Σύνταγμα κατοχυρώνει μόνο τη θρησκευτική συνείδηση, ενώ οι διεθνείς συμβάσεις κατοχυρώνουν την ελευθερία της σκέψης, συνείδησης και πεποίθησης. Επίσης, οι διεθνείς συμβάσεις δεν περιέχουν την απαγόρευση του προσηλυτισμού.

Η αλήθεια είναι πως το Σύνταγμα εγγυάται το minimum και όχι το maximum της προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων. Άρα, λοιπόν, κανόνες δικαίου υποδεέστεροι του Συντάγματος μπορεί να μην δύνανται να μειώσουν τη προστασία, που το ίδιο προσφέρει, μπορεί όμως να την διευρύνουν. Αν η διεύρυνση αυτή γίνει με διεθνή σύμβαση που υπερισχύει, κατά το Α.28 π.1 Συντ. «πάσης αντιθέτου διατάξεως νόμου», η διεύρυνση δεσμεύει τον κοινό νομοθέτη, αλλά εφαρμόζεται έναντι αλλοδαπών μόνο υπό τον όρο της αμοιβαιότητας. Επίσης, στο Α.2 π.1 Συντ. κατοχυρώνεται η ελευθερία συνειδήσεως, ως βασικό και θεμελιώδες συστατικό της ανθρώπινης αξίας.

Το Α.9 π.1 ΕΣΔΑ προστατεύει κατά τρόπο απόλυτο τη θρησκευτική ελευθερία στην εσωτερική της διάσταση⁶⁵ (forum internum) και η οποία αφορά στην εσωτερική διάθεση του ατόμου ως προς τα ζητήματα των θρησκευτικών και ιδεολογικών πεποιθήσεων. Με την αποτύπωση της ελευθερίας αυτής οι συντάκτες της ΕΣΔΑ επιθυμούσαν να προστατέψουν το άτομο «ενάντια στη κρατική επιβουλή αλλά και ενάντια στα απεχθή μέσα αστυνομικής έρευνας ή δικαστικής ανάκρισης που στερούν από τον ύποπτο ή τον κατηγορούμενο τον έλεγχο των πνευματικών του δυνατοτήτων και της συνείδησής του».

Η διάκριση θρησκείας και πεποιθήσεων δεν είναι ευκρινής στην ΕΣΔΑ. Παρόλο που δεν έχει και τόση σημασία, ας σημειωθεί πως από τη διατύπωση του Α.2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτόκολλου της ΕΣΔΑ, αλλά και από τη νομολογία της Επιτροπής και του Δικαστηρίου προκύπτει πως η έννοια «πεποιθήσεις» είναι ευρύτερη από την έννοια «θρησκεία».

1.3.5.Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

1.3.5.1.Εισαγωγικά

Tο υπό εξέταση δικαίωμα στο τρέχον κεφάλαιο διαθέτει ένα ευρύ φάσμα αναλύσεων τόσο στη βιβλιογραφία όσο και στη νομολογία, ωστόσο λόγω του γεγονότος ότι δεν αποτελεί το κεντρικό αντικείμενο της παρούσας, δε θα αναλυθεί περαιτέρω, καθώς αναφέρθηκαν τα στοιχεία που κρίθηκαν ως μεταβατικά στο θέμα του προσηλυτισμού, η εννοιολογική, καθώς και η νομική προσέγγιση του οποίου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένες με το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας, αφού μάλιστα η συνταγματική ρύθμιση σχετικά με τον προσηλυτισμό βρίσκεται διατυπωμένη στο κεφάλαιο του Συντάγματος, που αφιερώνεται στα ανθρώπινα δικαιώματα και συγκεκριμένα στο άρθρο περί θρησκευτικής ελευθερίας. Επίσης, δεν κρίνεται σκόπιμο να γίνει αναφορά σε νομολογία του ΕΔΔΑ με πυρήνα το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας και τις καταδίκες της Ελλάδος, αφού στο επόμενο κεφάλαιο θα εξετασθούν αρκετά διεξοδικά υποθέσεις σχετικές με τον προσηλυτισμό.

1.3.5.2.Νομολογία ΕΔΔΑ και Ελλάδα

Η ιδιαίτερη σχέση Εκκλησίας-Κράτους, όπως και όλο το κοινωνικοπολιτικό πλέγμα που περιβάλλει τον θεσμό της απόλαυσης της θρησκευτικής ελευθερίας στην Ελλάδα, έχει αντίκτυπο πέραν της ελληνικής έννομης τάξης και στη νομολογία του ΕΔΔΑ. Υπάρχουν πολλά ζητήματα, που εφάπτονται της θρησκευτικής ελευθερίας, τα οποία και έχουν απασχολήσει το ΕΔΔΑ, τις περισσότερες όμως φορές μάλλον αρνητικά, αφού καταδικάστηκε σε αποζημίωση η Ελλάδα. Προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο οι αποφάσεις όσο και οι γνώμες που διατυπώνονται. Αρκετοί νομικοί επιστήμονες ασχολήθηκαν κατά καιρούς με αυτές.

Η ίδρυση ναών και ευκτήριων οίκων (Μανουσάκης και λοιποί κατά Ελλάδος), η ποινικοποίηση του προσηλυτισμού (Κοκκινάκης κατά Ελλάδος), η Μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης (Σερίφ κατά Ελλάδος), οι αντιρρησίες συνείδησης (Βαλσάμης, Ευστρατίου κατά Ελλάδος) αποτελούν μερικά μόνο από τα θέματα με τα οποία ασχολήθηκε το ΕΔΔΑ και προκαλούν μέχρι σήμερα νομολογιακό και επιστημονικό ενδιαφέρον. Παρακάτω θα αναλυθεί η υπόθεση «Κοκκινάκης κατά Ελλάδος», αφού είναι η μόνη που αφορά το θέμα της παρούσας εργασίας, τον προσηλυτισμό.

Ο έλεγχος της απαγόρευσης των διακρίσεων, λόγω πεποιθήσεων, παρουσιάζει σημαντικές διαβαθμίσεις. Όταν εξετάζονται υποθέσεις άμεσων διακρίσεων σε βάρος των μειονοτήτων, το περιθώριο εκτίμησης των κρατών είναι υπερβολικά στενό. Το Δικαστήριο δίνει την εντύπωση ότι θεωρεί a priori ύποπτες διακρίσεων τις επεμβάσεις στο πεδίο του δικαιώματος στην περιουσία (Darby), της πρόσβασης σε δικαστήριο (Καθολική Εκκλησία των Χανίων) και της οικογενειακής ζωής (Hofmann) των θρησκευτικών μειονοτήτων. Είναι ενδεικτικό ότι στην Απόφαση Hofmann το Δικαστήριο σημειώνει ότι «παρά τον ενδεχόμενο αντίλογο, η διάκριση που στηρίζεται κατά κύριο λόγο στην θρησκεία δεν είναι ανεκτή» . Αντίθετα, το περιθώριο εκτίμησης των κρατών διευρύνεται όταν το «θύμα» των άμεσων διακρίσεων είναι νομικό πρόσωπο συνδεδεμένο με την επίσημη Εκκλησία της χώρας (Ιερές Μονές).

Εξαιτίας ακριβώς της στενής αυτής σχέσης, κρίνεται ότι οι εθνικές αρχές είναι πολύ πιο κοντά στις «τοπικές ανάγκες» από ό,τι το Δικαστήριο. Στην προκειμένη περίπτωση, το τεκμήριο μοιάζει να αντιστρέφεται: η διάκριση είναι, κατά βάση, εύλογη και αιτιολογημένη. Αυτό αποτελεί τον κανόνα και όχι την εξαίρεση. Τέλος, το περιθώριο εκτίμησης των κρατών διευρύνεται υπερβολικά στις περιπτώσεις των έμμεσων διακρίσεων. Παλαιότερα η Επιτροπή και το τώρα το Δικαστήριο απορρίπτουν συστηματικά τις σχετικές προσφυγές. Η απορριπτική στάση της νομολογίας στις προσφυγές με αντικείμενο τις έμμεσες διακρίσεις έχει δύο αντιτιθέμενες συνέπειες: αφ’ ενός δεν επιτρέπει την εξασθένηση της προστασίας του άρθρου 9 ΕΣΔΑ, που αποσκοπεί πρωτίστως στην αντιμετώπιση των άμεσων και σοβαρών προσβολών της θρησκευτικής ελευθερίας, αφ’ ετέρου δεν προσφέρει λύσεις στην προστασία όλων εκείνων των μειονοτήτων, οι οποίες, λόγω πολιτικής αδυναμίας, δεν δύνανται να ασκήσουν πίεση για την τροποποίηση, μέσα από την δημοκρατική διαδικασία, των «ενοχλητικών» γενικών μέτρων.

Η Απόφαση Θλιμμένος δημιουργεί νέα δεδομένα στην νομολογία της ΕΣΔΑ για τις έμμεσες διακρίσεις. Είναι η πρώτη φορά που κρίνεται ότι ένα γενικό μέτρο εισάγει διακρίσεις, αν δεν προβλέπει εξαιρέσεις λόγω πεποιθήσεων. Βεβαίως, η συγκεκριμένη Απόφαση αφορά το πλαίσιο του στρατού και συνδέεται με τις ευρύτερες πολιτικές εξελίξεις στο Συμβούλιο της Ευρώπης για τους αντιρρησίες συνείδησης. Αν όμως επεκταθεί η νομολογία αυτή και σε άλλους χώρους (π.χ. φορολογία), τότε οι προσφεύγοντες θα πρέπει να αποδεικνύουν ενώπιον του Δικαστηρίου ότι η δράση συνιστά εκδήλωση των πεποιθήσεών τους. Πιθανότητα, τα κράτη θα απολαμβάνουν ευρύ περιθώριο εκτίμησης αλλά ο έλεγχος των περιορισμών της θρησκευτικής ελευθερίας (Α.9 π.2 ΕΣΔΑ) δεν θα είναι πλημμελής.

{συνεχίζεται...}

Αλεβίζος Χρήστος